I. ĐỊNH NGHĨA.

Viên tịch (parinibbāna) là sự chấm dứt thân ngũ uẩn không còn sanh khởi danh uẩn cùng sắc uẩn mới.

Parinibbāna là hợp từ của pari + nibbāna, Pari nghĩa là viên mãn, trọn vẹn. Nibbāna (Níp-Bàn) được phân tích thành Ni + vāna, Ni là không, vāna là ham muốn hay sự kết dệt (ám chỉ cho ái võng), I gặp V biến thành BB nên Ni + vāna thành Nibbāna (Níp-Bàn) nghĩa là không còn bị vướng vào võng ái, không còn liên hệ với ái dục.

Níp-Bàn có 2 loại:

Vị Thánh Tứ Quả không bao giờ tịch diệt trong lộ ngũ môn, chỉ tịch diệt trong lộ ý môn. Viên tịch ở đây là sự Tử của vị thánh Tứ Quả.

Nếu tâm Viên tịch sanh lên tiếp theo 1 loạt đổng lực Dục giới, thì tâm lộ Viên tịch này gọi là tâm lộ Viên tịch thông thường, nếu tâm Viên Tịch sanh lên kế tiếp một đổng lực An chỉ thì gọi là tâm lộ Viên tịch đặc biệt.

Giống như phàm phu hay vị Thánh hữu học, lộ cận tử của vị thánh Tứ Quả cũng có 4 trường hợp:

Mỗi trường hợp có một lộ, như vậy mô thức Viên Tịch thông thường có được 4 lộ.

* Đổng lực, Na cảnh, hữu phần và Viên tịch.

* Đổng lực, Na cảnh và Viên tịch.

Hai lộ này, mỗi lộ có được:

* Đổng lực, hữu phần và Viên Tịch.

* Đổng lực và Viên Tịch:

Hai lộ này, mỗi lộ có được:

Trong lộ cận tử của vị Thánh Tứ Quả, ba loại cảnh nghiệp, cảnh nghiệp tướng hay cảnh thú tướng đều vắng mặt, vì vị Tứ quả đã tận diệt nghiệp luân hồi.

Vào thời điểm cận tử, các Ngài hướng đến sự Viên tịch bằng Thượng Pháp Tánh đã đắc, khi ấy cảnh án xứ Minh sát mà các Ngài đã tu tập hiện ra trong lộ cận tử do năng lực Thường cận y duyên (pakatupanissayapaccaya).

Sờ dĩ có 11 tâm Na cảnh trong lộ này là vì: Đối với những án xứ Minh sát là bất mỹ tướng (asubhanimita), như trường hợp vị Thánh Tứ Quả quán thể trược hay quán tử thi chứng đắc Thánh quả. Bấy giờ những sắc tướng bất mỹ ấy làm cảnh trong thời cận tử, do vậy Na cảnh sẽ là tâm Quan sát xả thọ quả bất thiện.

Trái lại các án xứ là thuần tịnh tốt đẹp, như các chi thiền... bấy giờ Na cảnh là những tâm quả thiện.

Hoặc vị Thánh thuần quán về khổ thì có Na cảnh là tâm Quan sát quả bất thiện. Thuần quán về vô thường hay vô ngã thì Na cảnh là tâm quả thiện...

Tâm Viên tịch sanh kế tiếp một đổng lực An chỉ gọi là Viên tịch đặc biệt. Và lộ cận tử này gọi là tâm lộ Viên tịch đặc biệt.

Có cả thảy 4 tâm lộ Viên tịch đặc biệt, đó là:

Trong mô thức này có hai trường hợp:

Diễn tiến từng lộ như sau:

Tâm lộ này có được:

Tâm lộ này cũng có 2 trường hợp:

Hai lộ này, mỗi lộ có được:

Tâm lộ này cũng có hai trường hợp:

LỘ 1: Người độn căn,

LỘ 2:

Hai lộ này, mỗi lộ này có được:

Sát-na: 6 hoặc 5 sát-na tâm khách

Lộ này có 2 trường hợp xen hữu phần rồi Viên tịch và không xen hữu phần rồi Viên tịch.

- Có hữu phần rồi viên tịch.

Mỗi lộ có được:

Vị Thánh A La Hán đã tận diệt mọi phiền não, dù Viên tịch với lộ tâm nào cũng vậy thôi, nhưng sở dĩ các Ngài tịch diệt với lộ đặc biệt là muốn chúng sanh thấu rõ ân đức các Thượng Pháp Tánh, nhằm khích lệ và sách tấn chúng sanh tu tiến theo đạo lộ giải thoát, một đạo lộ có nhiều ân đức siêu việt, ngay cả khi sắp lâm chung những ân đức Thượng Pháp Tánh vẫn có thể hiển lộ được.

Riêng tâm lộ Viên tịch chí mạng, nói lên ân đức Thượng Pháp Tánh là akāliko (phi thời gian), ân đức Pháp này không chờ ngày giờ, khi chứng Tứ Đạo thì sanh khởi quả Vô Lậu ngay.

- Có 36 tâm lộ Viên tịch liên Thiền, như sau: 2 trường hợp Viên tịch (có xen hữu phần và không xen hữu phần) nhân với 2 hạng người: độn căn và lợi căn thành 4, nhân với 9 tầng thiền Hạnh thành ra 36 lộ.

- Có 48 lộ Viên tịch phản khán chi thiền như sau:

- Có 4 tâm lộ Viên tịch liên Thông, là lấy 2 trường hợp Viên tịch: Thông Hạnh, hữu phần rồi Viên tịch và Thông Hạnh rồi Viên tịch.

Nhân với 2 hạng người: độn căn và lợi căn, thành ra 4 lộ.

- Có 22 tâm lộ Viên tịch chí mạng, phân thành 2 trường hợp như sau:

Tâm lộ Viên tịch nối liền trực tiếp với lộ nhập thiền, không có tâm khách quan nào xen giữa, gọi là tâm lộ Viên tịch liên Thiền.

Vị A La Hán muốn Viên tịch bằng lộ tâm này, trước tiên an trú vào định nhập làm tịnh chỉ các khổ thọ nơi thân, khổ thọ này do quả dư sót của nghiệp quá khứ, như Đức Thế Tôn sắp Viên tịch bị bịnh kiết lỵ chẳng hạn. Rồi lần lượt xuất nhập các tầng thiền mà vị ấy chứng đắc được, đến lộ cận tử cũng an trú vào tầng thiền nào đó theo ý muốn khi xuất ra khỏi thiền trú thì tâm Viên tịch xuất hiện (có xen hữu phần hoặc không xen hữu phần).

Sự tịnh chỉ khổ thọ chỉ có nơi cõi người, các chư Thiên, Phạm thiên không có điều này vì thân các vị ấy là sắc tế hóa sanh.

Riêng ở cõi Phi tưởng phi phi tưởng, tuy vị Thánh Tứ Quả chỉ chứng đạt thiền Phi tưởng phi phi tưởngxứ, nhưng xuất nhập thiền này nhiều lần cũng được kể vào tâm lộ Viên tịch liên Thiền.

Diễn tiến tâm lộ này như sau:

Rúng động, Dứt dòng, Hướng ý môn, Chuẩn bị, Cận hành, Thuận khứ, Chuyển tánh (4 sát-na này do 1 trong 4 đại Hạnh có trí đảm nhận) tiếp theo là tâm thiền (1 trong 9 tâm thiền Hạnh) sanh khởi nhiều ít là do ý của vị ấy, sau cùng là tâmViên tịch sanh khởi (có xen hữu phần hoặc không). Vị lợi căn không có sát-na Chuẩn bị trong lộ nhập định.

Tâm lộ này nối liền với tâm lộ phản khán chi thiền, không có tâm khách quan nào xen vào giữa.

Muốn Viên tịch bằng tâm lộ này, vị Thánh Tứ Quả phải là bậc có trí già mạnh (bậc lợi căn), vì khi ấy thời gian rất gấp rút, lại phải quán xét chi thiền. Trước tiên vị Thánh Tứ Quả an trú vào Định nhập làm tịnh chỉ các khổ thọ có nơi thân, xuất thiền rồi phản khán chi thiền, tâm lộ phản khán này có hàng trăm hàng ngàn lộ theo thích ứng, rồi tâm Viên tịch sanh khởi (không xen hoặc có xen hữu phần cơ bản), dứt sát-na Viên tịch vị A La Hán Vô dư Níp-Bàn.

Diễn tiến như sau: Rúng động, Dứt dòng, Hướng ý môn, Cận hành, Thuận thứ, Chuyển tánh, thiền Hạnh, khi xuất khỏi Định nhập lộ phản khán sanh khởi nhiều hoặc ít tùy theo ý, kế tiếp đổng lực phản khán là tâm Viên tịch.

Là tâm Viên tịch nối tiếp với tâm Thông, không xen lẫn một tâm khách nào khác.

Abhiññā trong hợp từ abhiññāsamanantara chỉ cho thuần túc thông (iddhividha).

Muốn hóa hiện thông lực trước khi Viên tịch, vị A La Hán phải nhập thiền Cơ, xuất khỏi thiền Cơ chú nguyện phép lạ nào mà mình muốn thị hiện rồi nhập lại thiền Cơ lần nữa, khi xuất khỏi thiền Cơ lần thứ nhì, lộ tâm Thông Hạnh xuất hiện.

Diễn tiến như sau: Rúng động, Dứt dòng, Hướng ý môn, Chuẩn bị, Cận hành, Thuận thứ, Chuyển tánh, Thông Hạnh (một sát-na duy nhất).

Khi tâm Thông Hạnh thị hiện thông lực xong diệt đi, thì tâm Viên tịch hiện khỏi hoặc có xen một hữu phần hoặc kế tiếp theo tâm Thông Hạnh.

Bậc Thánh Tứ quả lợi căn thì không có sát-na Chuẩn bị.

d- Tâm lộ Viên tịch chí mạng.

Để hiểu rõ thuật ngữ jīvitasamasīsī, ta cần biết rằng ngũ uẩn có 2 cái đầu (sīsī) là:

Khi tâm sở Mạng quyền cùng sắc Mạng quyền chưa trọn vẹn trừ diệt thì chúng sanh ấy chưa mệnh chung hẳn, còn chuyển biến từ thân ngũ uẩn này sang thân ngũ uẩn khác, chỉ khi nào 2 loại mạng quyền này dứt trừ trọn vẹn, khi ấy chúng sanh thật sự CHẾT .

Do đó, danh Mạng quyền và sắc Mạng quyền được gọi là vaṭṭasīsī (đầu luân hồi).

Khi tâm sở Si chưa được sát trừ trọn vẹn thì các phiền não vẫn còn hiện hữu, khi nào tâm sở Si được đoạn trừ hẳn, khi ấy các loại phiền não hoàn toàn vỡ vụn.

Người đắc Đạo chí mạng (jīvitasamasīsī) là người biết tranh thủ giây phút ngắn ngủi còn lại của đời sống, triển khai tâm yểm ly thế gian, tu tiến cấp tốc Tứ Niệm xứ (hay quán Minh) chứng đạt đến Tứ Quả.

Nghĩa là ngay giây phút cận kề với sự chết đã chứng đạt Quả Lậu tận (khīṇāsava), khiến 2 cái đầu vaṭṭasīsī cùng kilesasīsī đồng bể tan cùng lúc với tâm lộ chứng Tứ Đạo.

Các Ngài đã giải tự thuật ngữ Jīvitasamasīsī như sau:

Cũng nên hiểu rằng: Tuy nói phiền não cùng với 2 thứ mạng quyền đồng chấm dứt, nhưng không phải dựa vào đó mà hiểu rằng: Chúng cùng diệt vào 1 sát-na tâm, vì khi chứng đạt Tứ Đạo, theo quy luật phải có lộ phản khán Đạo, mà tâm lộ này sanh khởi rất nhiều lần, sau đó mới đến lộ cận tử và tâm Viên tịnh mới sanh lên.

Khi tâm Viên tịch diệt thì 2 loại Mạng quyền (đầu luân hồi) đồng diệt. Phân tích rõ như thế, thì rõ ràng "2 cái đầu" không đồng diệt như danh từ jīvitasamasīsī, nhưng nói theo phương diện thời gian thông thường (velā), không y cứ vào thời gian chơn đế (khaṇakāla) thì không có gì sai cả.

Như trường hợp Đại Thần Santati vừa chứng đạt Tứ Quả xong quán xét tuổi thọ còn sót chút ít, nên đãnh lễ Đức Thế Tôn xin Viên tịch ngay sau đó và cũng không phải chỉ có bậc A Na Hàm mới có lộ Đắc Đạo chí mạng, ngay cả phàm Tam nhân cũng có được lộ Viên tịch chí mạng này.

Trường hợp của phàm Tam nhân thì trong giây phút ngắn ngủi còn lại của đời sống, vị ấy lần lượt chứng đạt 4 lộ Đắc Đạo liên tục cùng với mỗi mỗi tâm lộ phản khán nối tiếp theo lộ Đạo tương ứng thích hợp, sau cùng tâm Viên tịch sanh khởi, bâc Dự Lưu thì lần lượt chứng 3 lộ Đạo cao cùng 3 tâm lộ phản khán tương ứng, bậc Nhất Lai thì chứng đạt 2 lộ Đạo cao cùng 2 lộ tâm phản khán tương ứng.

Ở đây, nêu rõ sự diễn tiến tâm lộ đắc Đạo chí mạng sau cùng (tâm lộ chứng đạt A La Hán) sau đó Viên tịch, như sau: Rúng động, Dứt dòng, Hướng ý môn, Cận hành, Thuận thứ, Tiến bậc, sát-na Tứ Đạo, rồi 3 sát-na Tứ quả.

Khi sát-na thứ 3 tâm Tứ Quả diệt đi, lộ phản khán sanh khởi để quán xét lại Đạo, Quả, Níp-Bàn và Phiền não đã sát tuyệt, lộ phản khán này tái diễn hàng trăm hàng ngàn lần thích ứng.

Lúc tâm đổng lực phản khán cuối cùng diệt đi tâm Viên tịch sanh lên (hoặc có xen hữu phần giữa đổng lực và tâm Viên tịch).

Tâm lộ Viên tịch chí mạng chỉ có ở 7 cõi vui Dục giới, không thể có ở cõi Phạm thiên Sắc giới, vì cõi này không có cái chết đau đớn, thậm chí không có sự chán nãn trong tư tưởng (dukkhavedanācetasika).

Ở 7 cõi vui Dục giới, lộ đắc Đạo chí mạng thường khởi sanh ở cõi người hơn vì có những cái chết đau đớn, còn 6 cõi trời Dục tuy không có cái chết đau đớn, nhưng khi vị chư Thiên nhận được 5 điềm báo tử, tâm kinh cảm, vị ấy triển khai quán Minh và chứng đắc lộ Viên tịch chí mạng.

Trong thời điểm cận tử nhất sanh ấy, muốn chứng đạt lộ đắc Đạo chí mạng, chúng sanh này phải có trí tuệ già mạnh, trí tuệ nhanh lẹ mới có thể thành đạt kết quả hi hữu thù diệu này.

Do đó, trong tâm lộ chỉ có sát-na Cận hành (người lợi căn) Thuận thứ và Tiến bậc, không có sát-na Chuẩn bị của người độn căn.

Mặt khác, tuy lộ đắc Đạo chí mạng chủ yếu nói về 2 cái đầu (sīsī) cùng bể, nhưng các pháp khác cũng "vỡ vụn" đồng thời với phiền não. Các Ngài đã liệt kê vào lộ đắc Đạo chí mạng như sau:

Quy trình tâm pháp có tất cả là 455 lộ cơ bản như sau:

1) Lộ ngũ môn có được: 120 lộ, trong đó

Lộ ngũ môn bình nhật: 100 lộ
Lộ ngũ môn cận tử: 20 lộ

2) Lộ ý môn có được: 335 lộ, trong đó

Lộ thông thường có 53 lộ:

Lộ ý môn thông thường: 41 lộ
Lộ chiêm bao: 12 lộ

Lộ ý môn đặc biệt có 164 lộ:

Lộ Đắc Thiền: 36 lộ
Lộ Nhập Thiền: 36 lộ
Lộ Thiền Cơ: 4 lộ
Lộ Đắc Sơ Đạo: 10 lộ
Lộ Đắc 3 Đạo Cao: 30 lộ
Lộ Hiện Thông: 4 lộ
Lộ Nhập Thiền Quả: 40 lộ
Lộ Nhập Thiền Diệt: 4 lộ

Lộ cận tử có 118 lộ:

Lộ ý Môn Cận Tử: 4 lộ
Lộ Viên tịch thông thường: 4 lộ
Lộ Viên tịch liên Thiền: 36 lộ
Lộ Viên tịch liên phản khán: 48 lộ
Lộ Viên tịch liên Thông: 4 lộ
Lộ Viên tịch chí mạng: 22 lộ