Tôi xin chia Hạnh phúc này ra làm ba phần để cho quí vị dễ nhận định;

- Tôn kính là gì?

- Thế nào gọi là tỏ vẻ tôn kính?

- Có nhiều lý lẽ khác nhau.

Sự tôn kính là sự hành động của người tôn kính. Xin đừng tưởng rằng lạy lục, chào hỏi, gọi là tôn kính. Lạy lục chào hỏi chẳng qua chỉ là hành động bên ngoài. Người không có sự tôn kính trong thân tâm, họ cũng vẫn hành được, vì đó là sự giả vờ bên ngoài.

Sự thật của sự tôn kính ta không thể trông thấy bằng mắt được. Phạn ngữ gọi là Gārava (tôn kính). Chữ Gārava biến thể từ chữ Gāru, nghĩa là nặng, ý nói rằng: ta thành thật tôn kính với tất cả tâm kính thành đối với các bậc như cha mẹ thầy tổ v.v... Tôn kính là tôn thờ và kính trọng.

Khi ta đến một nơi nào gặp một nhân vật trọng yếu, hay là đển chỗ phụng thờ tôn nghiêm, ta thấy lòng ta phát sanh ra sự tôn kính ở bên ngoài.

Phật giáo cho sự chào hỏi rất lễ phép bên ngoài cũng chưa phải hoàn toàn là tôn kính, mà chú trọng đến là sự tôn kính ở trong tâm.

Chú giải có dạy rằng: người biết tôn thờ, kính trọng các đấng có đặc ân cao cả như chư Phật, chư thánh nhân, chư Tăng, bậc có giới đức, và cha mẹ, thầy tổ và những bậc trưởng thượng.

Trong bài kinh Culakammavibhanga sutta ở Catutthavagga, Đức Thế Tôn có dạy người thanh niên tên Subha rằng: "Này Subha, người nữ hoặc người nam trong đời này là người cương ngạnh, ngã mạn, không chịu lễ bái các bậc đáng lễ bái, không chịu đứng dậy tiếp rước, không chịu nhường chỗ ngồi cho bậc đáng nhường, không tiếp đãi bậc đáng tiếp đãi, không kính trọng các bậc đáng kính trọng, không thân mến với các bậc đáng thân mến, không cúng dường đến các bậc đáng cúng dường".

"Người ấy sau khi chết sẽ bị sanh vào ác đạo, vì nghiệp mà tự mình đã làm ấy. Nếu người ấy không sanh vào bốn đường ác đạo, khi được sanh làm người thì bị sanh vào gia đình thấp hèn. Này thanh niên Subha, người có tánh cương ngạnh, ngã mạn ... không cúng dường đến các bậc đáng cúng dường; chính người ấy tự tạo ra con đường đi đến nơi gia đình dòng họ đê hèn".

"Này thanh niên Subha, trái lại, người nam hay nữ ở trong đời này không cương ngạnh, không ngã mạn, ... cúng dường đến các bậc đáng cúng dường, người ấy sau khi thoát sanh, sẽ được sanh về cõi thiên đàng vì người ấy tạo ra thiện nghiệp.

"Nếu người ấy không sanh cề cõi trời, sanh lại làm người, thì sẽ được sanh vào gia đình cao thượng, gia đình quí phái. Này thanh niên Subha, người không cương ngạnh, ngã mạn, ... cúng dường đến các bậc đáng cúng dường, đó là hành vi của người đi đến cõi an vui."

Theo Phật ngôn này thì ta thấy rằng sự tôn kính này không tùy thuộc giai cấp xã hội, chỉ dành cho người có tuổi tác, đức hạnh mà thôi.

Trong Túc sanh truyện, có một sự tích dạy về sự tôn kính:

Chú giải có gom ý câu kệ như vầy: "Này các thầy Tỳ khưu, chúng sanh bất luận hạng nào, vua chúa, bà la môn, nông gia, người xuất gia, chẳng hạn, là người thông hiểu về sự biết tôn kính các bậc đáng tôn kính, vì lớn tuổi hơn hay là có đức hạnh cao hơn, chúng sanh ấy trong đời này được sự ca tụng ngợi khen, về vị lai được sanh về cõi trời.’

Sự tích khỉ, tượng trên đây có ngụ ý dạy ta nên kính trọng bậc niên cao kỷ trường, người có đức hạnh, dù người ấy thuộc hạng người nào trong xã hội. Sự tôn kính ấy còn có tác dụng là diệt lòng ngã mạn của ta.

Hơn nữa, sự tôn kính còn gọi là Hạnh phúc, vì sự tôn kính có thể đưa người khỏi tai nạn, được những đặc ân, và đắc được chỉ quán hay minh sát. Vì vậy, có một vị chư thiên vào hầu Phật và bạch hỏi Đức Thế Tôn rằng:

- Bảy pháp làm cho các thầy Tỳ khưu tránh khỏi tai nạn là pháp gì?

Ngài đáp:

- Bảy pháp ấy là:

1. Buddhagāravatā: tư cách người biết tôn kính Phật.

2. Dhammagāravatā: tư cách người biết tôn kính Pháp.

3. Samghagāravatā: tư cách người biết tôn kính Tăng.

4. Sikkhāgāravatā: tư cách người biết tôn kính điều học.

5. Samādhigāravatā: tư cách người biết tôn kính thiền định.

6. Appamādagāravatā: tư cách người biết tôn kính sự không dễ duôi.

7. Patisanthāgāravatā: tư cách người biết tôn kính sự tiếp đãi.

- Bạch Đức Thế Tôn, bảy pháp này làm cho chư vị Tỳ khưu tránh khỏi tai nạn.

Đến sáng ngày, Đức Thế Tôn thuật câu chuyện ấy cho chư vị Tỳ khưu bằng câu kệ rằng:

Nghĩa là: Thầy Tỳ khưu có sự kính trọng Phật, Pháp, Tăng ... là người không bị tai nạn lìa xa đạo quả, và thầy Tỳ khưu ấy đã ở gần Niết Bàn.

Đây xin giải bảy điều tôn kính ấy.

Sự tôn kính là một pháp rất cần cho đời và đạo. Người biết tôn kính bậc trưởng thượng thì người ấy làm gì cũng được dễ dàng, vì có người giúp đỡ.

1. Tôn kính Phật: Ta tôn kính Phật vì hai lẽ:

a) Dù khi Ngài còn tại gia, Ngài là một vị Đế Vương, giòng cao quý.

b) Khi ngài xuất gia tầm đạo, Ngài đắc quả Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, là đấng cứu thế độ đời, dùng đuốc tuệ phá tan bầu trời mờ tối, là vô minh làm cho chúng sanh không thấy đường. Tất cả như chư thiên, Phạm thiên đều hoan hô ca tụng Ngài có được mười hồng danh, từ Ưng Cúng đến Thế Tôn.

Trong Chú giải viết rằng: Khi Đức Thế Tôn còn tại thế, các bậc Tỳ khưu biết kính Phật, mỗi ngày đều vào hầu Phật để cung kính kim ngôn của Ngài giáo huấn. Khi Đức Thế Tôn đi kinh hành, các thầy không dám đi nơi cao hơn. Khi vào hầu Phật, các Thầy không dám bận y trùm, phải chừa vai trái ra. Các thầy không dám mang giày trong chỗ mà tầm mắt Đức Thế Tôn có thể trông thấy, không dám đi lại tiểu tiện chỗ mà Đức Thế Tôn có thể thấy. Đệ tử chánh thức của Phật là ngài Xá Lợi Phất được Đức Phật khen ngợi là người rất kính trọng Phật, là người hằng đêm khi đi ngủ biết Đức Phật ngủ hướng nào để nằm dây đầu về hướng ấy. Có nhiều vị Phàm Tăng hỏi ngài: "Tại sao lại chọn hướng dây đầu?", ngài đáp: "Vì tôi kính trọng Phật nên dây đầu về hướng Phật ngự."

Riêng chúng ta là người rất xa Phật thì phải kính trọng Phật bằng cách nào? Chúng ta phải năng lễ Phật, tụng kinh và khi vào chùa, lên chánh điện, phải tỏ ra trang nghiêm và hết lòng tôn kính trước kim thân Ngài, như Ngài còn ở hiện tiền.

2. Tôn kính Pháp: Pháp gọi là Dhamma, Tàu âm là Đạt ma, Đàm ma, Đàm. Ở trước đã có giải sơ lược về tiếng Pháp, bây giờ xin giải thêm, Dhamma nghĩa là phàm vật vì có bản tính là tính chất của nó, không cho hư hại hay tiêu diệt.

Tôi xin ví dụ cho dễ hiểu: Như miếng vải trắng, nó giữ được màu trắng, khiến cho ai trông thấy cũng nhận biết miếng vải màu trắng, chớ không ai nói là miếng vải đen.

Nói cho dễ hiểu thêm, thì vật gì cũng có hai trạng thái là giữ chắc cái tính chất của nó, và phô bày kiểu, cảnh, màu sắc do người nhận định phân biệt được. Như vậy gọi là Pháp. Tôn kính Pháp là ta hết lòng thực hành theo lời giáo huấn của Phật.

Pháp có ba chi khác nhau là:

a) Pháp học: ý nói là tám mươi bốn ngàn pháp môn; phải gắng học, không dễ duôi.

b) Pháp hành: là Giới-Định-Tuệ; là pháp mà hành giả vâng hành theo đúng để được giải thoát.

c) Pháp thành: chỉ các bậc thánh nhân đã đắc từ sơ quả Tu Đà Hườn.

Ba pháp trên có quả báu khác nhau. Pháp học là người thông minh hiểu rõ chân lý dễ hành đúng theo chánh đạo. Pháp hành này làm cho con người thấy rõ các pháp là vô thường, khỗ não, vô ngã, trí tuệ phát sanh, diệt tận phiền não đắc được đạo quả Niết Bàn.

Người đã đắc đạo quả Niết Bàn giải thoát khỏi vòng sanh từ luân hồi,cũng do nơi tôn kính pháp. Trong trường hợp này, nghĩa là tôn kính là thực hành theo pháp.

Riêng nơi đây, tôi muốn giải thêm cho chư thiện tín thấy rằng những người biết kính trọng pháp khi nghe lời giảng giải của các bậc trí thức mà có chuyện gì xảy ra, cũng không màng những người ấy được hạnh phúc, như ông trưởng giả trong tích sau đây:

Có một trưởng giả có đức tin vào chùa nghe thuyết pháp, trong khi ông trong sạch nghe pháp, thì ở nhà có bọn cướp đến vây nhà ông và tính cướp hết của ông.

Theo tích này, ta thấy rằng sự tôn kính pháp không làm mất trật tự hay hết lòng nghe pháp như ông trưởng giả này có sự hạnh phúc như thế. Đây mới sơ qua của sự tôn kính pháp mà thôi.

Người hết lòng nghe pháp, hết lòng thực hành theo pháp thì được sự hạnh phúc như ta thấy trên. Đức Thế Tôn có dạy rằng: Dhammo rarukatappo, người kính trọng pháp nên thực hành theo pháp. Người thực hành đúng theo pháp mới gọi là người kính trọng pháp thật sự.

3. Tôn kính Tăng: Tăng có hai hạng là Phàm Tăng và Thánh Tăng. Tăng là các bậc ly gia cắt ái, thân xa mùi tục tạm theo đạo mầu, là bậc thừa hành theo chánh pháp, là ngọn cờ của Phật giáo, là hướng đạo của tín đồ. Nếu không còn Tăng thì Phật giáo cũng không còn.

4. Tôn kính điều học: đây nghĩa là hết lòng hành theo giới hạnh của mình đã thọ trì, rồi không cho phạm vào, nghĩa là luôn luôn xem giới hạnh của mình, cũng như là người đã bị mù mất một mắt rồi, cố giữ con mắt còn lại không cho đau. Đại ý nói rằng rất cố gắng bài trừ những phiền não còn trong lòng, không dám dễ duôi.

5. Kính trọng thiền định: tức là cố hành thiền định, không hề dám xao lãng. Thiền định là pháp dạy tâm, kềm chế tâm không để cho tâm xao lãng phóng túng, bắt buộc tâm phải yên tru. Nhất là các bậc xuất gia, thiền định đối với quí ngài không khác nào cá với nước, ý tôi muốn nói không thể xa nhau được, vì người tu sống chết gì cũng phải biết giữ lấy tâm mình thôi, nhờ có thiền định là nấc thang đi đến Niết Bàn.

Trong bộ Chú giải Visuddhimagga có dạy rằng trần cảnh ví như một thứ nhựa rất dẻo rất dính, mùa nắng nhựa ấy chảy ra dưới gốc cây, trông thấy như một miếng nhung trải rất đẹp. Có một con khỉ đến gần, thấy nhựa tưởng tấm nhung liền ngồi lên, thì lại bị dính cứng vào nhựa, khỉ cố hết sức để chống hai tay đứng lên, hai tay bị dính luôn, nó liền dùng hai chân chỏi dậy, nhưng rồi lại càng bị dính vào. Sau rồi chỉ còn có cái miệng cố cắn để gỡ thì cả cái miệng cũng bị dính vào nhựa ấy.

Con người cũng dính mắc vào một thứ nhựa, mà một thứ nhựa còn dẻo hơn nhựa kia, không biết bao nhiêu lần mà kể, đó là nhựa trần tục. Khi còn ở trong gia đình thư thả, khi có vợ là dính vào cái đít như con khỉ mới bị dính vào lần thứ nhất, sau lại có con cũng như khỉ bị dính hai tay. Khi có của tiền lại càng bị dính nhiều hơn như khỉ bị dính thêm hai chân. Người có quyền chức càng dính không thể nào cựa quậy được, cũng như khi mắc luôn cái miệng, chỉ có đợi chết thôi. Thật ra tâm con người bị mắc vào vòng tài, tình, danh, lợi, khó mà gỡ cho được, chỉ còn do nhờ thiền định là phương pháp chữa trị bị phiền não ngự trị. Nhờ có thiền định nên không cho tâm say mê trong trần cảnh.

Thưở xưa, ở xứ Ấn Độ, trước khi làm lễ hỏa táng, người dùng chỉ buộc hai tay chân và cổ người chết. Người ta chỉ theo phong tục ấy mà thực hành, kỳ thật không biết ý nghĩa ra sao.

Có người đến hỏi vị Đại đức tên là Kāla. Ngài mới dạy rằng: "Của cải là cái vòng cột cổ, vợ là cái vòng buộc chân, con là cái vòng buộc tay. Vì lòng thương con nên không thể tu hành được, chỉ biết lo kinh doanh hầu để sự nghiệp lại cho con, mà chính mình quên già và chết. Cũng vì yêu vợ, gắng lo bôn ba để tìm chút danh vọng để vợ được hãnh diện với đời, không nhớ rằng những tội lỗi mà mình đã làm không ai chịu thế cho được. Cũng vì thương yêu vợ con nên có chân mà cũng không thể dùng chân ấy chạy khỏi vòng luân hồi, trái lại đi sâu vào luân hồi. Cũng vì thương vợ con và của cải, nên tay bị buộc, không thể lấy của mình đã có đem ra cho ai cả, mặc dù người ấy là quyến thuộc, nên cũng ví như dây buộc tay."

Tục lệ này dạy con người gián tiếp rằng con người đến chết vẫn còn phải bị cột chặt vào ba mối là vợ, của, con. Thật ra thì tâm con người bao giờ cũng vẫn luyến tiếc ba mối đó nên không giải thoát được.

Đức Phật dạy ta tôn kính thiền định nghĩa là phải cố vâng giữ hành theo, không cho gián đoạn được. Như tôi đã nói, thiền định là nấc thang thứ nhì (sau giới) để đi đến nơi giải thoát, vậy người biết mình còn trầm luân trong biển khổ, nên cố gắng tham thiền. Đành rằng ta không thể giải thoát trong kiếp này, nhưng đó là duyên lành để trợ lực cho ta ngày vị lai, vì hiện giờ ta đã mài giũa mòn đi hết một ít phiền não.

Giàu sang, quyền chức trên đời không thể đem hạnh phúc lại cho ta. Tiện đây tôi xin nhắc sơ lược sự tích của Đại đức Anurudha để quí vị trông thấy gương lành của ngài.

Sự tích này cho ta thấy rằng của cải, quyền chức không đem lại cho ta sự an vui thật sự mà thường tạo ra lo âu kinh sợ. An vui hạnh phúc thật sự là không có gì cả. Vì người không có gì không lo sợ mất gì.

6. Tôn kính sự không dễ duôi: ý nói không phung phí thì giờ quí báu của mình mà làm những điều vô ich.

Sự không dễ duôi ấy có hai phần: không dễ duôi bậc thấp và không dễ duôi bậc cao.

Sự không dễ duôi bậc thấp có 3 trường hợp:

- Không dễ duôi cho sự diệt trừ tội lỗi và làm nên các việc thiện.

- Không dễ duôi mà diệt trừ tội lỗi do khẩu nghiệp là có nói việc lành.

- Không dễ duôi trong sự suy nghỉ ác, nghĩa là không dám suy nghĩ ác.

Về việc không dễ duôi bậc cao cũng có ba trường hợp:

- Không dễ duôi sự quan sát gìn giữ tâm, không cho tâm tham mến theo trần dục, trong khi có cơ hội gần trần dục.

- Không dễ duôi để tâm si mê, giải phóng, phóng túng.

- Không dễ duôi để tâm sân hận, trong khi gặp phải trường hợp sân hận.

Người biết tôn trọng những điều kể trên gọi là những người biết tôn trọng những người không dễ duôi.

7. Tôn trọng sự tiếp đãi: sự tiếp đãi này là thuộc về phép xã giao lịch ở đời. Pháp này chia ra làm hai phần:

a) Tiếp đãi bằng tiền tài, nghĩa là khi có khách đến ta tiếp bằng những bữa cơm nước, chuyện trò thân mật vui vẻ, không tỏ vẻ bực mình.

b) Tiếp đãi bằng pháp, nghĩa là trong trường hợp thuận tiện cho ta, ta có thể khuyên người bỏ dữ về lành, hoặc dạy bảo quyến thuộc. Sự tiếp đãi này được lợi là ta được sự thương mến của mọi người, có nhiều bạn lành, sau khi chết được sanh vào cõi trời, kiếp vị lai có nhiều quyến thuộc và khi đi lầm đường có các bậc trí thức nhắc nhở.

Tôn kính các bậc đáng tôn kính sẽ được hạnh phúc là:

1. Đại phước cho mình.

2. Giữ được lễ độ và văn hóa của một dân tộc.

3. Là người trí thức, là người có giới đức, là người hành theo thiện pháp.

4. Có thể làm gương mẫu trong tôn giáo và người trong xã hội.

5. Là nguyên nhân làm cho nhiều người thương mến.

6. Là nguyên nhân sinh ra lòng từ i đối với mọi người.

7. Là người có nhiều trí nhớ.

8. Là người không có sự hối hận trong tâm.

9. Là người đã chuẩn bị vật thực về ngày vị lai.

10. Là nguyên nhân sanh ra sự an vui.

11. Là người biết ngăn ngừa không bị việc ác xâm chiếm vào lòng và không sanh vào ác đạo.

12. Là người thỏa thích trong sự an lạc.

13. Là người chắc chắn sẽ sanh vào cõi trời.

14. Là nhân khiến cho được sanh vào gia đình quý phái.

15. Là người hành theo Giới-Định-Tuệ.

16. Là người không làm mất minh sát tuệ và đạo quả.

*

Phạn ngữ Nivāto có nghĩa là không có gió, hay có thể nói là êm tiếng, nhưng ta giải nghĩa là khiêm nhượng. Hạnh phúc XXII dạy tôn kính, còn Hạnh phúc XXIII này dạy khiêm nhượng.

Tôn kính và khiêm nhượng khác nhau như thế nào? Phần đông người ta nghĩ rằng hai pháp này giống nhau, nưng chúng khác nhau như thế này:

- Tôn kính là vì mình nhận thấy nhân vật nào đó có đặc ân cao quý.

- Khiêm nhượng là tự mình làm cho tâm mình có lễ phép với mọi người. Người khiêm nhượng là người hằng suy nghĩ thấy cái hại của sự chấp "ta" của ngã ái.

Đây là trạng thái của người có nết hạnh khiêm nhượng:

1. Nīcamantā: có tâm lễ phép.

2. Nihatamāno: không ngã mạn.

3. Nihatadato: dứt bỏ ba điều cứng rắn, nghĩ rằng ta là cao thượng, là quý phái, là hạng giàu sang.

4. Bādapundaha colakasadiso: ví như miếng vải lau chân. Ý nói miếng vải lau chân là vật không có giá trị gì hết, ta đây giống như miếng vải lau chân ấy vậy. Giá trị và danh vọng chỉ miếng mồi cẩu ma vương giữ ta mê theo, đặng mau đi tới nơi tai hại. Khi người nghĩ thế thì có thể diệt được lòng tư ái.

5. Dichinnavisānusaphāsamo: ví như bò gẫy sừng. Khi bò bị gẫy sừng không khi nào dám gây hấn với bò khác, người suy nghĩ mình không có gì chống đối với mọi người, mặc dù có, nên không thích chống đối. Nhờ vậy mà lòng ngã ái diệt dần, thành ra người có khiêm nhượng.

6. Uddhathadāsasatpāsam: ví như loài rắn độc bị nhổ răng. Ý nói người ta sợ rắn, mà sợ rắn có nộc độc, khi rắn không có răng thì có ai sợ. Ta nghĩ rằng mình là người không có gì hết, vì lòng ta lại không chấp ta, đó là nhân đi tới khiêm nhượng.

7. Sanho: nhã nhặn.

8. Sakino: không tỏ vẻ cương ngạnh.

9. Samodano: vui vẻ.

10. Munuko: mềm mại.

11. Sukhasanphāso: nói lời dịu ngọt, đem đến cho ta ba điều lợi ích:

- Đưa sự vui vẻ cho người nghe và người nói.

- Không có tội lỗi.

- Làm cho tai mình êm ái vì lời nói tao nhã.

Người hành theo pháp khiêm nhượng có được hạnh phúc như:

1. Làm cho người đoàn kết.

2. Làm cho người được an vui.

3. Đi chung hay ở với hạng người nào cũng được, vì người có tánh khiêm nhượng ai ai cũng mến và kính yêu.

4. Người khiêm nhượng đi tới đâu cũng có người tôn trọng và yêu mến.

5. Ai ai cũng thích giao tiếp với người khiêm nhượng.

6. Người khiêm nhượng là người có nhiều bạn lành.

7. Người khiêm nhượng là người có nơi nương nhờ chắc chắn trong kiếp này và kiếp sau.

8. Để được sanh về cõi trời và Niết Bàn.

9. Là người không dễ duôi.

10. Là người đi theo Bát Chánh Đạo.

11. Là người trong khuôn khổ Giới-Định-Tuệ.

12. Là người làm cho mình trở nên cao quí và quan trọng hơn tất cả mọi người trong mọi trường hợp.

*

Tri túc nghĩa là tư cách biết và lấy làm đủ (hay lấy làm thỏa mãn). Phạn ngữ Santuṭṭhī trước khi chưa biến thể thì nó là Samtusa, Sam có nghĩa là ta, Tusa có nghĩa là vừa lòng, thỏa mãn, lấy làm đủ, Santuṭṭhī có nghĩa là tri túc nhưng giải rõ hơn, là vui thích trong của mình đã có.

Tri túc còn có nghĩa là không tham lam, có những trạng thái sau đây:

1. Alaggabhavakkhano: có trạng thái không dính trong pháp; nghĩa là không say mê trong cảnh trần.

2. Apariggaharaso: có trạng thái chắc chắn trong các biện pháp, là phận sự.

3. Anallīnabhāvapaccupatthāno: có trạng thái không thỏa thích trong sự trụy lạc theo trần cảnh, là quả.

4. Yonisomanasikārapadatthāno: có suy nghĩ rất chu đáo bằng trí tuệ, để pháp sanh sự không tham làm nền tảng.

Muốn hiểu rõ về tri túc thì ta nên biết qua trạng thái của tri túc. Tri túc có 3 trạng thái nữa:

- Sekena Santoso: thỏa thích trong của mà mình đã có.

- Santenasantoso: thỏa thích trong của mà mình đã được.

- Samena Santoso: thỏa thích vừa phải.

1. Thỏa thích trong của mà mình đã có: ý nói của nào của mình đã có thì mình thỏa thích, không mong của người khác, nên gọi là tri túc.

Có lần tôi (tác giả) đã bị một người chất vấn rằng: "Người chỉ biết ưa thích trong của mà mình đã có, thì người ấy không bao giờ tiến hóa được. Nếu người trong xã hội này đều tri túc như vậy hết thì làm sao xã hội này tiến hóa được? Tại sao Đức Phật lạy dạy điều trái ngược với xã hội vậy?"

Tôi đáp: "Câu hỏi của ông tôi không phản đối. Nhưng xin ông cho tôi biết ý kiến của ông về hai hạng người sau đây, rồi tôi sẽ xin giải cho ông rõ:

Hai hạng người này ông chỉ cho tôi biết hạng người nào ông cho là tốt và hạng nào là xấu."

Ông ấy nói: "Tất nhiên hạng A tốt rồi."

Tôi nói: "Thế là ông gián tiếp nhìn nhận tri túc và ông hành theo hạnh tri túc vậy. Chắc ông làm cho xã hội không tiến hóa rồi? Ông cho những người hạng A là tốt, nghĩa là ông thỏa thích trong của đã có, ông tri túc."

Ông ấy hỏi: "Nếu mình có của mà mình không thích có được không? Và khi mình dự tính sửa đổi vậy có phạm tri túc không?"

Tôi đáp: "Sự không thỏa thích và sửa đổi vốn tùy trường hợp và vật sử dụng, nên sửa đổi hay không cũng tùy trường hợp. Như ta có vợ, người vợ ấy rất tốt, nhưng ta lại thích một bà khác, ta chán bà nhà, muốn đổi lấy bà khác, ta không đổi được. Còn như ta có bệnh ghẻ ngứa, ta không thể để tri túc bệnh ghẻ ngứa ấy mà không chữa cho mạnh."

2. Thỏa thích trong của mình được: Thỏa thích trong của mình được nghĩa là thỏa thích phần của mình được vừa với sức mình, chẳng hạn như mình làm việc với chính phủ hay tư nhân thì mình được với số lương tương đối với khả năng của mình, mình không mong và không đòi hơn số ấy. Đành rằng ai ai cũng muốn được nhiều, nhưng trước hết phải xét lại tài ba và sản lượng của mình trước đã. Con người vì thiếu tri túc nên lòng tham nhân cơ hội phát sanh, khiến người làm tội lỗi như trộm cướp v.v... Tri túc là tấm vách thành ngăn lòng tham lam. Khi ta được của gì của chính tay ta làm ra, dù nhiều hay ít, ta cũng thỏa mãn của ấy, không nghĩ đến của bất chánh, ngoài ra của ấy. Ví như người đi bắt cá, thỏa thích với con cá có được trong tay, tuy biết rằng cá đó còn nhỏ hơn nhiều con cá lớn khác ở sông sâu.

Người biết như vậy gọi là người có tri túc. Người đời bị khổ vì muốn và được. Khi hai cái muốn và được không về với ta là ta khổ. Khi sự muốn trong lòng gia tăng, mà cái được lại không có, thì lòng người thật là nóng nảy khó chịu, làm những điều tội lỗi, không còn phân biệt phải trái.

3. Thỏa thích vừa phải: Đây là sự tri túc cao nhất. Trong trường hợp thứ nhì trên đây thỏa thích trong của mình được, là phương pháp kềm hảm tâm mình không cho thỏa thích những gì mong muốn, mặc dù của kẻ khác có đẹp tốt hơn của mình thật. Còn trường hợp thứ 3 này, thỏa thích vừa phải là thỏa thích của mình đã được đó là của mình, mình thỏa thích của ấy không bồn chồn thấy người được của tốt đẹp hơn của mình.

Có người hỏi: Vậy sự thỏa thích trong của vừa phải ấy lấy gì làm tiêu chuẩn, cho biết đâu là vừa phải, đâu là không? Người đời phần đông tùy theo sở thích của mình làm tiêu chuẩn. Nhưng theo Phật dạy thì lấy ba điều sau đây làm tiêu chuẩn.

- Yathālābha: vừa với địa vị.

- Yathābala: vừa với khả năng.

- Yathāsārupa: vừa với chức phận của mình.

1. Vừa với địa vị: ý nói ta là người xuất gia hay là người cư sĩ; nếu ta là người xuất gia thì nên biết mình là người khác hơn người thế tục, biết rằng ta là người mới xuất gia hay là vị đại đức cao hạ; còn nếu là cư sĩ thì nên biết địa vị của mình trong xã hội.

Người thiếu tri túc về địa vị xã hội, thì thường hay lâm vào cảnh:

- Tự cao, tự đại, làm cho người không ưa.

- Khổ tâm vì muốn được của nhiều, vì tưởng rằng ta đây phải của từng ấy mà lại được ít hơn.

2. Vừa với khả năng: mỗi người đều có khả năng làm việc khác nhau. Vì vậy sự sản xuất tùy theo khả năng của người, thì cố nhiên lợi tức nhiều hay ít tùy theo khả năng của người. Vì vậy ta phải biết khả năng của mình. Khi ta biết khả năng của ta, thì sẽ không khổ vì muốn được cao quá với khả năng của mình.

3. Vừa với chức phận: Chú giải có dạy rằng người làm việc tùy theo chức phận của mình mà được lương bổng, đừng vội tham nhiều, vì thấy người có quyền hơn mình được hưởng lương bổng hậu hơn.

Giải về tri túc đến đây cũng là vừa cho quí vị hiểu rõ. Nhưng tôi muốn tóm tri túc lại có ba điều là:

- Thỏa thích với của mình.

- Thỏa thích của mình đã có.

- Thỏa thích với của thích đáng mà mình được thọ hưởng.

Xét về mặt đời và đạo, thì tri túc phân làm hai hạng: Tri túc của người xuất gia, và tri túc của người tại gia.

Tri túc của người xuất gia là tri túc tứ vật dụng trong y phục, trong vật thực, trong chỗ ở và trong thức uống. Thầy Tỳ khưu có tri túc trong y phục, không ham muốn những hàng vải đẹp, luôn luôn chỉ có tam y. Có vị tri túc thọ hạnh đầu đà không nhận y của thí chủ, mà chỉ lượm lấy vải dơ của người, không dùng nữa để về làm y, như sự tích của một vị Đại đức sau đây;

Tóm lại, các bậc xuất gia nên biết tri túc trong tứ vật dụng của mình.

Còn người tại gia thì điều quan trọng nhất là nên tri túc trong việc vợ chồng, bằng không sẽ bị tai hại như trong sự tích sau đây:

Đây cũng là một bài học rất quý cho quí vị tại gia cư sĩ không biết tri túc trong ngũ trần. Sự không biết tri túc như thái tử nói trên, nếu không làm mất vợ thì cũng làm cho gia đình mất sự an vui, nếu không muốn nói là không còn tìm đâu ra sự an vui nữa. Những phẩm hạnh của mình đều từ đó mà mất, vợ trước kia kính nể mình, bây giờ không còn kính nể nữa. Đó chỉ nói sơ thôi mong rằng quý vị thấy cái hại hơn đây nhiều.

Người có hạnh tri túc hằng được hạnh phúc là:

1. Là đại phước.

2. Dứt bỏ được lo lắng bận rộn.

3. Xa lẫn tội ác.

4. Làm cho lòng mình được thơ thới.

5. Xa lần điều xấu xa đến gần sự tốt đẹp.

6. Tự mình tạo cho mình trở nên người có đức hạnh tốt.

7. Tự mình đi ra lần khỏi khổ.

8. Hằng được an vui.

9. Luôn tự thức tỉnh lấy mình.

10. Không phạm vào điều ác.

11. Không sống chung với ác pháp.

12. Đang đi theo trên đường chân chánh.

13. Đang ở trong sự tiến hóa.

14. Người thích sự chân thật.

15. Người có sức mạnh về vật chất lẫn tinh thần.

16. Người hành đúng theo luân lý lễ giáo.

17. Đè nén được phiền não.

18. Tạo ra nhân lành.

19. Gọi là người hộ trì Phật pháp.

*

Phạn ngữ Kataññū có hai nghĩa:

1. Pubbakārī: nghĩa là biết ơn người khác đã giúp mình. Ý nói ai đã giúp gì cho ta, dù nhiều hay ít, cũng không bao giờ dám quên, cứ hằng ngày niệm tưởng công ơn người đã giúp đở.

2. Kataññū: nghĩa là người làm việc lành để dành việc lành ấy sẽ giúp ta. Ý nói phước có đặc ân là giúp đở chúng sanh khỏi nạn tai và đưa chúng sanh đi đến nơi an lạc là thiên đàng hay Niết Bàn, tùy theo sự hành động của người tạo.

Đức Phật có dạy trong thế gian này có hai người khó tìm nhất:

- Pubbakāri: người thi ân mà không cần báo. Đó là Đức Phật, cha mẹ, thầy tổ.

- Kataññū: người biết ơn và cố tìm phương cách để trả ơn. Người hạng này chỉ có trong hành Phật tử, con và đệ tử nhưng rất hiếm.

Tại sao Đức Phật dạy hai hạng này khó hiếm?

Vì con người phiền não dẫy đầy trong tâm, nên khi làm ơn được việc nào; trong thân tâm còn muốn người thọ ơn phải biết ơn, nếu không trả ơn ít nhất cũng phải nhắc nhở và ca tụng, ít người giúp đở kẻ khác bằng tấm lòng từ ái mà không nghĩ gì tới sự nhớ ơn hay đền ơn của kẻ đã thọ lãnh sự giúp đở của mình.

Người làm ơn như thế rất nhiều nhưng người làm ơn vì lòng từ ái thì thật rất là ít. Những người biết ơn cũng ít hơn. Người được sự giúp đở bất cứ bằng tấm lòng vị tha hay trục lợi, cũng chẳng nên quên ơn người, mà nên luôn luôn ghi lấy ơn ấy vào thân tâm để tìm phương thế trả lại.

Đức Phật dạy: Người không biết ơn ấy, ta có cho họ quyền chức, sang giàu hay cứu sanh mạng họ, họ cũng không bao giờ nhớ ơn ta.

Đức Phật còn dạy: Người mà không biết ơn, chúng ta có cho họ một khối vàng to bằng quả địa cầu, xong họ cũng không hề biết ơn ta.

Sự tích sau đây cho thấy trò đời làm ơn trả oán.

Tích này cho thấy rằng người không biết ơn, dù chúng ta có thể cho họ làm Vua Chuyển luân vương cũng vẫn không biết ơn.

Trái lại có sự tích của người biết ơn dù cho một muỗng cơm cũng không hề quên:

Đây cũng là chuyện của Đức Xá Lợi Phất:

Tôi viết đoạn này thấy rất khó giải, vì trong bộ Chú giải của Hạnh phúc XI dạy nết hạnh phụng sự mẹ cha, và Hạnh phúc thứ XIII dạy cúng dường đến bậc đáng cúng dường. Cả hai hạnh phúc này thuộc về biết ơn người. Rồi tại sao Hạnh phúc XXV lại dạy nết hạnh biết ơn người? Tôi cố tìm hiểu, mới thấy câu Phạn ngữ dạy Katannutāya sappurisabnūmiyam thatvā, nghĩa là nết hạnh biết ơn người là người ở trong thành phần của bậc trí thức.

Vậy thì sự biết ơn người trong Hạnh phúc XXV này, thuộc về sự biết ơn cao thượng hơn những pháp trước, nghĩa là sự biết ơn hạng trí thức. Nhưng tại sao lại còn có sự biết ơn của hạng trí thức?

Sự biết ơn của người thường là khi nào ta thọ ơn từ người nào thì ta chỉ nghĩ cách trả ơn cho người ấy. Các bậc trí thức lại khác hơn ta, là mặc dù không trực tiếp được người làm ơn giúp đỡ cho gì, nhưng khi thấy người kia làm ơn hay giúp đỡ kẻ khác bằng cách nào, khi có thể giúp được, mà không bao giờ trục lợi, thì các bậc trí thức cũng cảm phục lòng tốt ấy và vẫn biết ơn người ấy; đồng thời cũng nghĩ đến sự đền đáp công ơn, nếu có dịp có thể giúp được, vì các bậc trí thức nghĩ cũng như đã thọ ơn của người ấy. Đây là sự biết ơn rất cao thượng, mà ít có ai nghĩ và hành động vậy. Nên Hạnh phúc XXV dạy biết ơn là như thế.

Sự biết ơn người có hạnh phúc là:

1. Là bậc trí thức

2. Ai ai cụng ca tụng công đức.

3. Là nguyên nhân làm cho người đắc được pháp cao thượng đạo quả và Niết Bàn.

4. Là nguồn của phước.

5. Là người không dễ duôi.

6. Là người có pháp cao quí trong tâm.

7. Là người làm lợi ích cho đời mình.

8. Là người hộ trì Phật pháp.

9. Là người đi theo con đường của bậc trí thức.

10. Là người có nhiều bạn lành.

11. Là người có đặc ân cao thượng trong đời.

*

Xét lời dạy của Đức Thế Tôn, chúng ta thấy Ngài rất quan tâm đến tín đồ, nên Ngài dạy: "Tùy thời nghe pháp", vì hể người còn được nghe pháp, thì còn có người hành theo thiện pháp và Phật pháp trường tồn. Đức Thế Tôn dạy những ngày hội lại để nghe pháp là mồng Tám, Rằm, Hai mươi ba và Ba mươi. Nếu tháng thiếu, là ngày 29.

Thời giờ nhất định của sự nghe pháp có hai phần:

1. Buddhapaññatti: là lời truyền răn của Đức Phật, ấy là Luật. Trong những ngày kể trên, chư Tăng hội lại để nghe Luật.

2. Buddhovāda: lời giáo huấn của Đức Phật. Đây là sự nghe pháp không nhất định ngày, nghĩa là khi nào có dịp làm phước ở nơi nào thí chủ cầu xin Đức Phật bố thí pháp cho. Không có Đức Phật thì yêu cầu chư Đại đức thuyết pháp. Trong trường hợp này, nguyên nhân nghe pháp là vì tâm thí chủ bị phiền não nhiều nhưng muốn tìm phương pháp chữa trị, nên thỉnh Đức Phật thuyết pháp; hay sau này, khi Đức Phật đã nhập diệt, thỉnh chư thánh Tăng hay phàm Tăng thuyết pháp.

Trong Tạng Kinh, Đức Thế Tôn dạy thời giờ đem sự hạnh phúc cho chúng sanh có 4 điều:

- Tùy thời nghe pháp.

- Tùy thời vấn đạo

- Tùy thời thuyết pháp.

- Tùy thời hành minh sát tuệ.

Sự nghe thuyết pháp có ba hạnh khác nhau:

1. Nghe thuyết pháp để lấy phước: Hạng người này nghe nói đi thuyết pháp có phước lớn, họ liền đi theo để nghe, khi nghe chỉ là nghe thôi, chớ không thấu hiểu giáo lý. Hoặc họ là người đang say rượu, phát sanh tâm trong sạch đi vào nghe pháp, khi nghe không hiểu gì hết. Tuy vậy không phải là vô ích, vẫn được phước như thường, chỉ có điều là không được trí tuệ nghĩa là không hiểu ý nghĩa của pháp để hành theo thôi.

Sau đây là sự tích về hạnh nghe pháp:

Theo tích này sự nghe pháp đem hạnh phúc cao thượng đến cho ta, mặc dù nghe, nhưng không thấu triệt Pháp bảo, cũng có quả báo rất là cao thượng, mà cũng là duyên lành để ta đắc được đạo quả sau này.

2. Nghe theo pháp để tìm hiểu lý lẽ của pháp: Ý nói người nghe pháp để hết tâm trí vào sự nghe, tâm không vọng để hầu đạt thông lý lẽ cao sâu mầu nhiệm của pháp. Người ấy sẽ đạt được nhiều lợi ích như sự tích của thầy Tỳ khưu trẻ tuổi sau đây:

Sáng ngày Đại đức thuyết lại pháp ấy, vị Tỳ khưu trẻ tuổi được nghe và thông hiểu được lý của pháp, ông dùng minh sát tuệ quan sát vô thường, khổ não, vô ngã, và đắc quả Tu Đà Hườn.

Trong tích này ta thấy rằng nghe pháp, mà hiểu được lý của pháp mới là nhân đem lại hạnh phúc cao thượng đến ta.

3. Nghe pháp để hành theo: Ý nói người nghe pháp nhớ những pháp ấy rồi hành theo pháp. Người ấy sẽ được an vui trong kiếp này và vị lai.

Đức Thế Tôn có dạy rằng: "Này các thầy Tỳ khưu, vì kinh sợ luân hồi, khổ, nên khi các bậc Thinh văn nghe pháp, làm cho pháp thấm nhuần vào xương tủy tâm tư, cố gom tâm lại để nghe pháp. Khi ấy năm pháp trở ngại (Nivarana) của các vị ấy không có và thấy Bồ đề Phật pháp sanh đầy đủ. Đó là quả của sự nghe pháp."

Sự nghe pháp có 4 điều lợi:

- Atthikatva: khi nghe pháp,cố không cho tâm phóng túng, cố thuộc pháp ấy vào tâm.

- Manasikāra: dùng trí tuệ quan sát pháp đã nghe.

- Sabbacetasāmanāharitva: thu thúc tâm lại, không để tâm phóng túng, để tâm vào pháp đang nghe, làm cho tâm định.

- Ohitasota: để tâm nghe thật sự.

Quả báo của sự nghe pháp là:

- Asutam: nghe được những điều chưa từng nghe.

- Sutam Pariyodapeti: làm cho tâm càng nhớ và hiểu thêm pháp của mình đã nghe rồi.

- Kankhamvihanati: diệt bỏ được những sự nghi ngờ.

- Ditham Ujunkaroyi: làm cho trở nên người có chánh kiến.

- Cittamassa Pasidati: nghe pháp làm cho tâm được trong sạch.

Sự nghe pháp đem lại hạnh phúc là:

1. Là đại phước.

2. Được nghe pháp mà chưa từng nghe.

3. Hiểu được pháp đã nghe rồi.

4. Diệt được sự nghi ngờ.

5. Trở thành có chánh kiến.

6. Tâm trong sạch.

7. Diệt được ba điều nghĩ xấu xa là: suy nghĩ trong trần dục, suy nghĩ làm hại người, suy nghĩ cột oan trái.

8. Trở nên người trí thức.

9. Là nhân duyên lành về ngày vị lai.

10. Là nhân diệt phiền não.

11. Là nhân làm cho ta mau đắc đạo quả.

12. Là nhân làm cho ta đắc được 37 phần Bồ đề.

13. Làm cho trí tuệ và trí nhớ tăng trưởng.

14. Giữ được phẩm hạnh của bậc trí thức.

15. Làm cho thân tâm được an vui thơ thới.

16. Làm cho giải thoát khỏi luân hồi.