Trên thế gian này có nhiều giống người, chỉ khác nhau ở màu da, phong tục, tiếng nói, nhưng chung qui có thể chia hai hạng người là:

- Balā: người ác.

- Pandita: người thiện tri thức.

Phật dạy chúng sanh cần phải học để biết người ác đặng lánh xa, vì khi ta thân cận với người ác rồi, thì không thể nào chạy khỏi đều khổ sở trong ác đạo.

Vì vậy, ta nên học để hiểu rõ thái độ và cách cư xử của người ác cho rõ ràng để tránh xa. Trước hết, ta phải học cho biết rõ thái độ người ác cũng như chúng ta, nghĩa là không có gì khác chúng ta về thể chất. Người ác không phải chỉ là hạng người côn đồ, cướp bóc, hay nghèo khó, thất học hoặc bệnh tật, mà có khi họ lại là người cao sang, quyền quí, học thức, thượng lưu trong các giai cấp xã hội đều có người ác. Tìm biết một người ác là một chuyện không phải dễ vậy.

Trong kinh Phật có dạy hai cách thức để nhận ra người ác là:

1. Cách thức của các bậc trí thức giàu kinh nghiệm đời hiểu rõ tâm lý của người ác.

2. Cách thức của đấng Giác ngộ, ngài hiểu rõ tâm địa của kẻ ác bằng trí tuệ.

Mặc dù là của đấng Giác ngộ hay của các bậc trí thức, hai cách thức ấy chung qui đều dạy tâm lý của người ác để chúng ta biết mà lánh xa, ví như khoa học dạy chúng ta biết chứng bệnh của người bệnh và cách tránh xa của bệnh ấy. Vậy theo thiết tưởng chúng ta cũng nên học cho biết rõ hai cách thức để lánh xa người ấy.

Trước hết xin giải về cách nhận thức kẻ ác theo lời giảng giải của các bậc trí thức. Ở đây, tôi xin nhắc lại tích xưa về tiền thân của Đức Phật Thích Ca trong bộ Túc sanh truyện để quí vị dễ nhận thức.

Dưới đây tôi trình bày 5 loại hành động của người ác theo quan niệm của vị đạo sĩ ấy.

1. Anayam nayati dummedho: Kẻ ác thích rủ rê xúi giục kẻ khác làm điều ác, tức là kẻ ác hằng rủ người làm điều sai lầm.

Khi muốn biết người thiện hay ác chúng ta nên quan tâm xem người ấy rủ rê xúi giục ta làm những gì, thiện hay ác.

Ta chớ nên quên rằng người ác bao giờ cũng có ý định rất khác thường, là làm cho người khác đau khổ. Như ta đã biết, không phải người ác toàn là những hạng mà ta gọi là côn đồ du đãng, trái lại, lắm khi người ác lại là người mà ta tưởng là hạng trí thức, giàu sang vinh dự, và cũng có khi chúng ta tin tưởng sùng kính như bậc tu hành, bên ngoài ta xem như vậy, như là một vị đại đức xứng đáng với sự lễ bái cúng dường của chúng ta, hay là người nối chí từ bi của Đức Từ Phụ để tế độ chúng sanh. Vì vậy, chúng ta không nên tin càn mà không suy xét, phân biệt cho kỹ, mà chúng ta phải dùng trí tuệ mà nhận định, kẻo sai lầm như tích vua A Xà Thế: ông Đề Bà Đạt Đa là một vị đệ tử của Phật, người bấy giờ lầm tưởng là đấng có giới đức trang nghiêm, nhưng thật sự ông là người rất là ác, ông xúi giục vua A Xà Thế giết cha để đoạt ngôi và xúi vua hại Phật, để tranh dành lãnh đạo Tăng đoàn. Sở dĩ đức vua A Xà Thế tin tưởng nơi ông, vì ông là một nhà sư mang lá cờ của Phật. Hơn nữa nhà vua vì nhiều đức tin, nhưng thiếu trí tuệ, nên dễ bị rủ rê xúi giục, mới phạm tội trọng như thế.

2. Adhurāyam nyunjati: Kẻ ác thường làm chuyện không phải phận sự của chúng.

Kẻ ác thường can thiệp vào việc làm của người gần bên mình hay là của tất cả mọi người, để làm cho người ta bực mình hay đau khổ. Để tránh nạn can thiệp nguy hại ấy, khi chúng ta làm việc gì đang trôi chảy, hoặc có kẻ khác chen vào, xúi điều này, giục mưu nọ, chúng ta nên quan tâm suy nghĩ cho kỹ, không nên vội tin cho rằng kẻ ấy có thiện chí đối với ta, giúp ta, nên suy nghĩ cho kỹ rồi mới tin theo, nên nhận định rằng kẻ ấy thành tâm thiện chí giúp ta hay không.

Tiện đây tôi xin nhắc lại một chuyện ngụ ngôn để quí vị thấy và làm, và cho quí vị dễ nhớ.

Trong câu chuyện ngụ ngôn này, bầy chó đã không làm phận sự giữ nhà mà đi làm chuyện ngoài phận sự của mình, nên đem tai hại cho người chủ như thế.

Xin nhắc thêm một tích nữa để quí vị dễ nhớ hơn.

3. Dunnado seyyaso hoti: Kẻ ác thường nhận thức sai lầm, cho quấy là phải.

Theo câu Pāli này, ta nhận thấy sự nhận thức này có hai điều tương quan là nhận thức sai lầm và hành động sai lầm, bắt nguồn ở nơi tâm là thích điều quấy.

Nguyên người ác thường thích đều hung ác, xấu xa, như hiếp đáp kẻ khác, cướp giựt, hành hung. Ai ai cũng thấy các điều đó thật là đáng ghê, đáng ghét. Nhưng trái lại, những kẻ ác lại cho các điều đó là cử chỉ anh hùng, là hay, là giỏi, nên có khi đem những hành vi quá ác ấy khoe khoang và lấy làm tự đắc.

Người ác thường có ba tư cách để nhận thức được dễ dàng.

- Người ác thích điều quấy.

- Tự mình làm điều ác, mà không biết ăn năn, trái lại thỏa thích và đem khoe với người khác.

- Thấy kẻ khác làm ác như mình, thì rất thích và khi nghe người khác làm ác như mình, lại càng thích.

Những người ác ấy thường thù ghét người lương thiện, xem người lương thiện là đối thủ của họ, mặc dù người lương thiện vẫn sợ họ và nhường nhịn họ trong mọi việc.

4. Sammāvuttapikuppati: Kẻ ác mặc dù chúng ta nói chơn chất hay nói sự thật, chúng cũng oán giận ta.

Tâm lý của người ác, theo câu này, khỏi phải giảng giải nhiều cũng dễ hiểu. Đã là người ác thì họ không bao giờ chịu nhận lẽ phải, hay là sự chân thành của người khác đối với họ, mặc dù người nói lời chân thật ấy với tấm lòng từ bi, hay người nói là thầy tổ, cha, mẹ, hoặc là quyến thuộc, hoặc vợ chồng, họ cũng đều không bao giờ nghe theo. Họ không chịu nhận sự thật, không chịu phục thiện.

5. Vinayam so na janati: Kẻ ác không chịu hành động theo luật lệ.

Kẻ ác không bao giờ chịu hành động theo luật lệ của chính phủ hay của tôn giáo nào, mà chỉ biết làm theo bản tánh ác của họ thôi.

Sự thật, luật lệ của một quốc gia là để bảo đảm phần nào hạnh phúc cho con người. Kẻ ác thì không chịu câu thúc trong luật lệ ấy, lại cứ thích vượt khỏi vòng luật lệ để thỏa mãn ác tâm của mình và gây tổn hại cho người khác.

Trên kia, kẻ ác được mô tả theo nhận định của bậc trí thức, còn dưới đây thì Đức Phật phân tích kẻ ác theo trí thức của Ngài.

Trong Tam Tạng Kinh, Đức Thế Tôn có dạy trong đoạn kinh Uparipaññāsaka, bài kinh Bāla-panditasutta rằng: Tini bhikkhave bālassa bāla-lakkhanāni bālaninittāni - Này các thầy Tỳ khưu người ác có ba thái độ thấy rõ là:

- Duccintacinti: Suy nghĩ ác.

- Dubhāsitabhasī: Nói lời ác.

- Dukkhatamnakarī: Làm điều ác.

Nói một cách khác thì, theo lời Phật dạy, thái độ của người ác là nghĩ cũng ác, nói cũng ác, mà làm cũng ác, nghĩa là thân, khẩu, ý đều ác.

Thế nào gọi là suy nghĩ ác, nói ác, làm ác? Lời chú giải trong kinh có dạy rằng suy nghĩ ác có ba điều là tham lam thái quá, mưu hại kẻ khác và oán thù, và tà kiến, là không tin nghiệp nhân quả và luân hồi. Nói ác là nói dối, nói đâm thọc, chửi rủa, mắng nhiếc, nói biếm, nói lời vô ích. Làm ác là sát sanh, trộm cắp, tà dâm.

Ba thái độ ấy có khi tác động ở trong tâm chúng sanh, có khi phát hiện ra ngoài mặt, nên trong bộ chú giải 38 Pháp Hạnh phúc, ba thái độ ấy chia ra làm hai hạng là:

1. Ác bên ngoài: người ác trong thế gian này chia ra làm hai loại là:

- Andhabala: ác ôn, nghĩa là hạng người này hung dữ, khiến người ta kinh sợ như là bệnh ôn dịch, họ có thể giết người bằng mọi cách, hoặc bằng vũ lực, hoặc bằng mưu kế, miễn là hại được người mới vừa lòng. Hạng người này phạm đủ thập ác, không thể tránh một điều nào.

- Kalianabala: kẻ ác, nhưng vẫn còn điểm thiện tâm, nghĩa là đôi khi cũng làm lành, hoặc giúp đở người nghèo khó, bệnh tật v.v... Vì lòng nông nổi mà họ làm ác, nhưng lúc nào đó, họ lại ăn năn, mặc dù không ai dạy bảo. Như vậy là hạng người này có ngày tu hành, không hoàn toàn theo thập ác.

2. Ác bên trong: ác tính trong lòng của ta. Cũng ngụ ý nói ác tính trong lòng của chúng sanh chưa dứt trừ hẳn phiền não. Ác tính ấy là 27 điều ác của tâm, mà Phạn ngữ gọi 14 điều là: Akusala cetasika (ý ác), và 13 điều là Annasa mana cetasika (tác ý có hành động khác nhau).

Những ác tính kể trên có tính cách xấu xa khác nhau, làm cho thiện tâm lu mờ và yếu hẳn đi, không đủ khả năng nhận định được lẽ phải quấy, nên tâm, hằng phóng túng và dã dượi buồn ngủ. Mặc dù tâm ấy không thật là ác nhưng không thiện, không tham thiền, bố thí được.

Ba thái độ ác trên đây sẽ đem lại cho chúng sanh tám điều tai hại trong kiếp này và vị lai:

1. Làm mất lợi ích kiếp này và vị lai của mình và người thân của mình.

2. Thân, khẩu, ý của mình bị nhơ đục.

3. Làm cho tên tuổi xấu xa, hay càng ngày càng lu mờ đi, trong xã hội không ai nhắc tới.

4. Bậc trí và tất cả ai cũng ghê tởm như một món đồ bẩn thiểu.

5. Ai ai cũng cố xa lánh không dám gần và kinh sợ, như sợ một tai họa, nói theo ngôn ngữ chiến tranh bây giờ, thì sợ một quả bom nổ chậm.

6. Kẻ ác tâm không được sáng suốt để phán đoán điều phải lẽ quấy, tâm không có an lạc.

7. Kẻ ác làm cho danh tiếng trong họ hàng bị lu mờ, hay bị người đời xóa bỏ đi.

8. Kẻ ác sau khi chết, sanh vào bốn đường ác đạo.

Vì vậy chúng ta không đến gần kẻ ác, mà phải hành theo những điều sau đây:

- Không đến gần kẻ ác.

- Không ngồi gần kẻ ác.

- Không nghe kẻ ác.

- Không chơi với kẻ ác.

- Cố gắng xa lánh kẻ ác.

- Cố tâm trì giới, bố thí, tham thiền.

Người không thân cận với kẻ ác sẽ được 12 quả báo lành là:

1. Người không thân cận với kẻ ác là người được hạnh phúc tuyệt đối.

2. Người không chơi với kẻ ác là người đi trên chánh đạo.

3. Người không chơi với kẻ ác người gieo trồng Giới-Định-Tuệ.

4. Người không chơi với kẻ ác là người đi theo pháp học, pháp hành và pháp thành.

5. Người không chơi với kẻ ác là người không cắt đứt điều lợi ích quá khứ, hiện tại và vị lai, nghĩa là khi thân thiện với người ác, thì tự mình làm tội lỗi, không làm lành, thì quả lành của mình làm trong kiếp trước không thể trổ quả được, như vua A Xà Thế vì thân cận với Đề Bà Đạt Đa để cho Đề Bà Đạt Đa xúi giết cha, hại Phật, nên phạm ngũ nghịch đại tội, không thể đắc đạo quả được, mặc dù ngài có duyên lành để dành từ kiếp trước.

6. Người không chơi với kẻ ác là người ở trong thiện pháp.

7. Người không chơi với kẻ ác là người hằng được các bậc trí thức ngợi khen.

8. Người không chơi với kẻ ác hằng được thạnh lợi.

9. Người không chơi với kẻ ác được bậc trí thức yêu mến.

10. Người không chơi với kẻ ác thì không đi vào đường tội lỗi.

11. Người không chơi với kẻ ác sẽ được sanh về cõi trời.

12. Người không chơi với kẻ ác thì hạnh phúc đến với họ hằng ngày, không lo sợ tai họa gì do người ác gây nên.

Theo đây tôi xin nhắc lại một vài tích xưa trong Túc sanh truyện, để mình học lời dạy của Đức Phật về sự thân cận với kẻ ác và người thiện.

Tích này cho chúng ta thấy rằng, mặc dù là loài diều thú nhưng chúng bị ảnh hưởng cái ác và thiện của người nuôi. Thế thì con người làm sao chạy khỏi ảnh hưởng của ác và thiện?

Tích này chỉ cho ta thấy rằng sự thân cận chung lộn có ảnh hưởng như thế. Nếu ở với người lành thì được an vui, ở với kẻ ác thì phải đau khổ, như câu tục ngữ Việt Nam ta dạy: "Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng", và "Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài".

Cây xoài là vật vô tri vô giác mà còn bị ảnh hưởng như thế. Vậy, chúng ta nên lấy đó làm gương, và chúng ta biết thương mình thì nên xa lánh kẻ ác, dù người ấy là quyến thuộc của mình. Chúng ta thường sợ kẻ ác hơn thương mình, vì vậy thường hay xu hướng theo kẻ ác làm tội như rượu trà, cờ bạc, đàng điếm, vì là kẻ khác xúi giục, nếu không theo họ thì sợ họ buồn, hoặc sợ người ta cười là không biết xã giao v.v...

Thiện trí thức là người tương phản với người ác. Trí thức mà chúng ta thường hiểu có hai hạng khác nhau là:

1. Hạng trí thức theo quan niệm của người đời, hạng này khác hơn hạng trí thức trong Phật giáo. Hạng trí thức ấy là những vị học cao hiểu rộng, có bằng cấp to lớn, được tước vị cao sang như bác sĩ hay kỹ sư.

2. Hạng trí thức theo quan niệm Phật giáo, họ không luôn là người khoa bảng, hay kẻ lục thường tài, mà họ là người hoàn toàn trong sạch không làm tội lỗi do thân, khẩu, ý.

Theo Phật giáo bậc trí thức là bậc có thiện tâm, không phạm vào thập ác, mà có những thái độ như lời Phật dạy trong bộ Pháp Cú Kinh:

Nghĩa là: "Người hiểu lợi ích đời hiện tại, lợi ích đời vị lai và lợi ích cao quí nhất, đó là trí thức".

Hiểu lợi ích đời hiện tại là không hành theo tà pháp, không làm trái luật của chính phủ, không làm phiền người bên mình, tức là thọ trì giới luật của Phật.

Hiểu lợi ích của vị lai là hiểu rằng đời không bền vững, của không đem theo được xuống mồ, nên không bỏn xẻn, ích kỷ, dám đem tiền của ra giúp đỡ người đời, bố thí cho nhân loại được nhờ.

Hiểu lợi ích cao quí nhất là do tu hành theo Giới-Định-Tuệ trong kiếp hiện tại này để mau giải thoát khỏi vòng sanh tử luân hồi.

Lời Phật dạy đó có thể giải một cách thiết thực để chúng sanh tuân hành trì cho đúng bậc thiện trí thức. Bậc thiện trí thức theo Phật ngôn đó phải:

- Phân biệt lẽ phải, lẽ trái.

- Làm phước (bố thí).

- Hiểu rõ nguyên nhân sanh lợi và nguyên nhân sanh tai hại.

Hơn nữa bậc trí thức còn thực hành theo bốn điều lợi ích khác là:

1. Utthanasampada: siêng năng làm phận sự của mình, một là siêng năng làm công việc có tiền phụng dưỡng mẹ cha, giúp đỡ vợ con và quyến thuộc, việc làm không thuộc về tà mạng và tà nghiệp, hai là siêng năng trau giồi thân, khẩu, ý cho trong sạch.

2. Arakkhasampada: hết lòng gìn giữ của cải đã có, nghĩa là đừng dễ duôi, dễ mất và tiêu phí tiền của, như cờ bạc, rượu chè v.v.. và gắng lo trì giới hạnh của mình đã có, vì đây là của rất quí báu ta có thể đem về ngày vị lai, đây là của tinh thần.

3. Kalyānamitta: có bạn lành, nghĩa là nên thân cận với các bậc trí thức, bậc có giới đức trang nghiêm để học thêm các pháp giải thoát.

4. Sammajivita: nuôi mạng chân chính, nghĩa là không làm gì phạm với luật đời và luật đạo.

Ngoài ra bốn điều lợi ích kể trên, người gọi là trí thức còn phải có hành theo những pháp sau đây:

1. Saddhā: có đức tin, tin Nhân Quả và Nghiệp.

2. Sīla: trì giới, người trí thức nếu là người tại gia ít nhất phải có ngũ giới trong sạch, trên nữa là Bát quan trai.

3. Cāga: biết bố thí.

4. Pañña: có trí tuệ để nhận định tà, nẻo chánh và biết suy nghĩ thấy rõ ba tướng là vô thường, khổ não và vô ngã.

Trong bộ Chú giải 38 sự Hạnh phúc còn có dạy rằng: phàm người trí thức còn có mười đặc ân để chúng sanh nhận thức được là:

1. Dhīro: người có trí tuệ và trí nhớ.

2. Pañña: người có trí tuệ nhận thức rõ rệt vô thường, khổ não, vô ngã.

3. Bahusutto: người học nhiều hiểu rộng về pháp học, pháp hành và pháp thành.

4. Dhorayho: người hết lòng tinh tấn hành theo pháp hành là Chỉ quán và Minh sát tuệ.

5. Sīlava: người có giới đức trong sạch.

6. Vatavanto: bậc có đức hạnh thanh cao, nếu là bậc xuất gia thì bậc hằng giữ hạnh đầu đà, nếu là cư sĩ thì hành hạnh tri túc.

7. Ariyo: bậc xa kẻ thù, nghĩa là xa phiền não.

8. Sumedho: bậc có trí tuệ, nghĩa là người gắng lo bồi đắp thánh tuệ là tuệ giải thoát.

9. Tadiso: người không rung động, nghĩa là người tin chắc nơi Tam Bảo không có gì làm nao động, mặc dù là miếng mồi cao quí đến đâu.

10. Sappuriso: bậc có thân, khẩu, ý trọn lành.

Khi thân cận với các bậc trí thức, phải thực hành như thế này thì mới có kết quả:

1. Đến ở gần bên người.

2. Ngồi bên người để nghe lời giảng giải của người.

3. Cố nghe lời giảng giải của người.

4. Nghe pháp của người.

5. Cố nhớ pháp của người đã dạy.

6. Cố suy nghĩ về pháp đã nghe.

7. Khi suy nghĩ thấy rõ và biết rõ đó là chánh pháp thì nên hết lòng hành theo.

8. Hết lòng thực hành theo thiện pháp.

9. Cố hành theo cho 3 điều thanh tịnh phát sanh tức là: Sīlavisuddhi (giới thanh tịnh), Citta-visuddhi (tâm thanh tịnh), Paññāvisuddhi (tuệ thanh tịnh).

10. Cố hành cho mau đắc đạo quả Niết Bàn.

Sự thân cận với các bậc trí thức có những kết quả sau đây:

1. Được thông hiểu pháp học, pháp hành và pháp thành.

2. Được làm ba điều lành là: bố thí, trì giới, tham thiền.

3. Được giác ngộ sáu điều mà Đức Phật gọi là cao quí: Dassanānuttariya (thấy cao quí), Savanā-nuttariya (nghe cao quí), Lābhanuttariya (được cao quí), Sikkhanuttariya (học cao quí), Paricariyanut-tariya (hầu hạ cao quí), Anusarananuttariya (nhớ cao quí).

4. Được hành theo các bậc trí thức.

5. Không sợ có tai hại và oan trái.

6. Biết rõ đường sanh về nơi an lạc là cõi trời và người biết ác đạo mà lánh xa.

7. Tự mình được an vui.

8. Được sự khen ngợi của quần chúng, nhất là của bậc có đạo hạnh thanh cao.

9. Có tên tuổi tốt đồn đãi đi mọi nơi.

10. Không bị đọa vào ác đạo.

11. Được an vui trong kiếp này, và về cõi trời kiếp sau.

Sự thân cận với các bậc trí thức thật là hữu ích, mặc dù chỉ gần các ngài trong một giờ thôi.

Các bậc trí thức ở nơi nào đều đem sự an lành đến nơi ấy. Hơn nữa, các bậc trí thức thường tùy thời cứu nguy cho kẻ khác, như tích của bà hoàng hậu Mallikā, vợ vua Ba Tư Nặc có giải trong bộ kinh Pháp Cú, quyển ba, như sau:

Nhắc tích này cho thấy rằng các bậc trí thức hằng đem lợi ích cho tất cả mọi người, con người ác như các thầy Bà la môn, hằng làm cho người kinh sợ, chúng ta nên nhớ rằng không phải là người học nhiều hiểu rộng hay là người khoát ngoài một bộ áo tu mà là trí thức, chúng ta cần phải suy nghĩ và quan sát như những đoạn kinh dạy về thiện và ác để phân biệt ác và thiện.

Những nhà nông chuyên nghiệp, lúa đã về đến sân nhà xong rồi, ấy cũng chưa phải là xong chuyện, còn phải làm thêm ba việc cần yếu nữa là: