1-mucluc24.jpg 1254 * 931 |
2-monks.jpg 1333 * 799 |
|
XXIV 24. QUÁN TƯỞNG
VỀ CÁI CHẾT XXIV.1 GIỚI THIỆU Những bài kinh được dịch trong các chương trước trình bày nhiều cách thức khác nhau và bổ sung cho nhau làm nổi bật sự cần thiết phải đối diện với sự vô thường, nhất là về cái chết, cũng như sự cần thiết phải có chánh niệm trong trường hợp đó. Tập hợp các bài kinh về cái chết bắt đầu từ Chương 13 với đề tài về cái chết không thể tránh khỏi, dựa theo câu chuyện của vua Pasenadi (Ba-tư-nặc) đau buồn trước cái chết của bà nội của mình. Tính tất yếu của cái chết cũng là điểm trung tâm của chương này, trình bày các hướng dẫn để điều hướng quán niệm về cái chết của chính mình như là một pháp hành thiền cho mỗi hành giả. Các lời chỉ dạy này được ghi trong một bài kinh của Tăng nhất A-hàm (EĀ 40.8), được dịch dưới đây, và có hai bài kinh tương ứng được ghi trong Tăng chi bộ của tạng Pāli (AN 6.19 và AN 8.73). Các phiên bản này đều ghi lại câu chuyện Đức Phật thẩm vấn các vị đệ tử tu sĩ về cách thức thực hành niệm chết của các vị ấy và Ngài nhận thấy các vị này không siêng năng tinh tấn tu tập niệm chết để phát huy tối đa tiềm năng của pháp hành ấy. Sau đó, Ngài chỉ dạy làm thế nào có tinh tấn thật sự về pháp hành nhiều thử thách này để hoàn toàn trực diện với cái chết. XXIV.2 KINH VĂN
XXIV.3 THẢO LUẬN Hai bài kinh trong Tăng chi bộ của tạng Pāli bắt đầu với một tỳ-khưu mong sống trọn một ngày và một đêm để chú tâm đến lời Phật dạy. Bài kinh ngắn trong hai bài kinh ấy tiếp tục với lòng mong ước sống trọn một ngày, trọn thời gian ăn xong bữa cơm, trọn thời gian nuốt vài miếng cơm, trọn thời gian nuốt một miếng cơm, và trọn thời gian đủ để thở vào thở ra. Bài kinh dài hơn thêm vào trọn thời gian sống nửa ngày và trọn thời gian ăn nửa bữa cơm. Trong cả hai bài kinh, Đức Phật khen những ai chỉ mong sống trọn thời gian nuốt một miếng cơm hay thời gian đủ để thở vào thở ra. Thông điệp chính trong hai bài kinh trên và cũng như bài kinh trong Tăng nhất A-hàm của Hán tạng là việc niệm chết cần phải được áp dụng ngay trong thời khắc hiện tại. Sự cần thiết này phát sinh từ sự chắc chắn của cái chết, kết hợp với sự không chắc chắn lúc nào cái chết sẽ xảy ra. Những ai cho rằng cái chết của họ sẽ xảy ra tại một thời điểm nào đó trong tương lai, ngay cả trong ngày mai, được xem như là sơ suất, lơ đểnh, phóng dật trong sự tu tập. Thay vì “phóng dật” như thế, chấp nhận cái chết sẽ đến với mình cần phải được kết hợp với sự chuyên cần, tỉnh thức nhận định cái chết có thể xảy ra ngay bây giờ, theo ý nghĩa rằng cái chết đang tiến đến gần ngay bây giờ. Như Bowker giải thích [1]: – Niệm chết là một sự chú tâm vào thực tế là cái chết (maraṇa) đang tiến đến gần tôi. Đây không phải là hành thiền về chết một cách tổng quát, mà là áp dụng sự quán soi ấy cho chính tôi. Việc áp dụng cho tự thân và nhấn mạnh về sự liên quan đến thời khắc hiện tại là khác biệt đáng kể so với các ý nghĩ thông thường. Wayman ghi nhận rằng [2]: – Nhân loại thông thường không tư duy theo cách này. Vì thế, pháp hành này có ngụ ý một loại chuyển đổi tâm trí, về “cái chết” từ tư duy theo các cách trước đây bằng cách quán soi cái chết. Theo cách này, trong quan điểm của Phật giáo, câu hỏi hiện sinh mà cái chết đặt ra cho con người có thể được giải quyết trong đời sống. Trên thực tế, nó chỉ có thể giải quyết ngay trong đời sống này. Hơn nữa, nó không chỉ có thể được giải quyết mà nó cần phải được giải quyết [3]. Như Klima đã chỉ ra [4], điều này đòi hỏi – phải có một cuộc đối đầu mật thiết với khuynh hướng đau đớn và thất vọng về cơ thể đang suy sụp và chết đi. Đây là niềm tin của các hành giả rằng chỉ có chấp nhận sự thật này thì hành giả mới có thể thoát ra khỏi sự ràng buộc cảm tính của nó. Đối mặt với cái chết của riêng mình khi vẫn còn sống là cách sửa soạn tốt nhất để được bình an trong giờ phút lâm chung thật sự. Tiềm năng của pháp hành ấy là để giúp hành giả sống an bình, không bị các tác động của nỗi sợ chết. Chỉ khi nào cái chết trở thành một phần tự nhiên của đời sống thì hành giả mới có thể vượt ra ngoài tầm ảnh hưởng của nỗi sợ hiện sinh và từ đó hành giả trở nên sống hiện thực với cuộc đời với các diễn biến ngay trong thời khắc hiện tại. Sự thâm nhập lan tỏa khắp nơi của nỗi sợ hiện sinh về cái chết đã được Becker giải thích như sau [5]: – Ý tưởng về cái chết, nỗi sợ hãi về nó, đặc biệt ám ảnh con người; nó là động lực chính của mọi sinh hoạt của con người – sinh hoạt được thiết kế phần lớn là để tránh tử vong, để vượt qua tử vong bằng cách nào đó phủ nhận rằng đó là điểm đến cuối cùng của con người. Các hậu quả của nỗi sợ chết trên nhiều khía cạnh của thái độ con người đã được nghiên cứu chi tiết trong ngành tâm lý học hiện đại, đưa đến sự phát triển Lý thuyết Quản lý sự Khiếp sợ (Terror Management Theory), nghiên cứu về phương cách con người giải quyết nỗi sợ hãi hiện sinh về cái chết của chính mình. Vấn đề cơ bản có thể được tóm tắt như sau [6]: – Sự sợ chết bắt nguồn từ bản năng tự bảo tồn mà con người chia sẻ với các loài thú vật khác. Mặc dù chúng ta có cùng chung nỗi sợ hãi này với các loài thú, chỉ có con người chúng ta là nhận thức được rằng cái chết không thể nào tránh khỏi – có nghĩa là bản năng tự bảo tồn của chúng ta chắc chắn rồi cũng sẽ không kéo dài được. Sự kết hợp lòng mong ước tự bảo tồn với nhận thức về cái chết không thể tránh tạo ra tiềm năng sợ hãi, khiếp đảm đến tê liệt [7]. Nghiên cứu về nỗi khiếp đảm đến tê liệt này đã đưa đến sự hiểu biết tốt hơn về phản ứng sâu rộng khi con người được cho biết về cái chết của chính mình, nghĩa là phản ứng lại bằng cách xoay chuyển chú tâm về hướng khác. – Khi các ý tưởng về cái chết được đưa ra trước mắt, mỗi cá nhân sẽ phản ứng hoặc bằng cách đánh lạc hướng bản thân khỏi vấn đề, hoặc đẩy vấn đề về cái chết vào một tương lai xa xôi bằng cách chối bỏ điểm yếu của mình [8]. Nỗi khiếp đảm về cái chết, nếu chưa được hóa giải, đưa đến thiết lập các cơ chế phòng thủ. Một trong số các cơ chế này là đẩy cái chết và một tương lai xa xôi. Đây là các trường hợp ghi lại trong bài kinh của Tăng nhất A-hàm và hai bài kinh tương đương trong Tăng chi bộ mà Đức Phật chê trách. Một cơ chế phòng thủ khác phát sinh ngay khi nhận thức về cái chết của chính mình không còn là điểm chú tâm quan trọng nữa là như sau: – Những ý tưởng về cái chết thông thường trở thành quá đe dọa
nếu được chú tâm trong một thời gian dài. Một khi ý tưởng về chết
không còn là điểm tập trung của chú tâm, người ta sẽ dựa vào một
vùng đệm thành phần kép có tính âu lo văn hóa, gồm thế giới quan văn
hóa và lòng tự trọng, để quản lý sự hiểu biết ngấm ngầm về cái chết
không thể tránh khỏi của mình. Người ta tạo ra và duy trì niềm tin
và thực hành (một thế giới quan văn hóa) để cung cấp trật tự và ý
nghĩa trong cuộc sống, các tiêu chuẩn về giá trị phải đạt đến, và
bảo vệ chống lại cái chết dưới hình thức của sự bất tử có tính tượng
trưng [9]. Theo cách này, nỗi sợ chết mở rộng nhiều cánh tay khác nhau như khối u polyp, thiết lập và củng cố ý thức về bản sắc của mỗi cá nhân. Điều này cung cấp một bối cảnh cho sự liên hệ giữa niệm chết và giác ngộ, sự hiện thực của bất tử, như ghi trong kinh văn của Phật giáo sơ kỳ. Nỗi sợ chết là có liên hệ mật thiết với ý thức về nhân thân, sakkāya. Vì thế, một người đã hoàn toàn thấu đạt về chân lý vô ngã thì vượt qua khỏi nỗi sợ chết. Liều thuốc cần thiết để chữa bệnh này thì rất đơn giản: Chú tâm vào khả năng cái chết của mình có thể xảy ra ngay tại đây và ngay bây giờ. Tất cả những gì cần thiết là đem sự tử vong của mình vào nhận thức từng thời khắc trong hiện tại. Thực hành được như thế có một hiệu ứng chuyển hóa rất đáng kể không những cho chính mình, mà còn tác động đến những người khác. Như Kübler-Ross chỉ ra [10]: – Nếu tất cả chúng ta nỗ lực hết lòng để quán tưởng cái chết của mình, để đối phó với những nỗi lo âu của chúng ta chung quanh khái niệm về chết, và để giúp người khác làm quen với các ý tưởng đó, có lẽ sẽ giảm thiểu các sự tàn phá chung quanh chúng ta. Hành giả có thể áp dụng pháp hành này để đem cái chết của chính
mình và nhận thức từng thời khắc hiện tại, qua pháp niệm hơi thở.
Trong phần kết luận tiếp theo, tôi sẽ trình bày chi tiết các hướng
dẫn về pháp quán niệm hơi thở bao gồm mười sáu bước thực tập. Trong
trường hợp niệm chết, sự thực hành thì đơn giản hơn. Quán niệm về
mỗi hơi thở chỉ cần kết hợp chặt chẻ với nhận thức rằng thực tế là
hơi thở này có thể là hơi thở cuối cùng của mình. Việc thực hành áp dụng ở đây mà tôi muốn giới thiệu có liên quan đến quán tưởng rằng cái chết của mình có liên quan đến các hơi thở vào. Với mỗi hơi thở hít vào, hành giả nhận thức rằng đây có thể là lần hít vào cuối cùng, và với hơi thở ra, hành giả tập buông xả và thư giãn. Thực tập theo cách này giúp hành giả điều chỉnh cường độ chú tâm vào niệm chết để duy trì sự cân bằng tâm trí, tiến hành theo khả năng riêng của mỗi người và các nhu cầu của hoàn cảnh hiện tại. Đôi khi ý tưởng về cái chết của chính mình có thể trở nên khá thách thức, ngay cả đưa đến sợ hãi và kích động. Nếu sự kiện này xảy ra, hành giả chú tâm ghi nhận hơi thở ra và buông xả. Điều này giúp tâm an định. Có khi pháp hành trở nên trì trệ và nhàm chán, có nghĩa là sự kiện về cái chết của chính mình không thật sự có ấn tượng sâu đậm trong tâm. Lúc ấy, hành giả chú tâm nhiều hơn về hơi thở hít vào, nhận thức rằng đây có thể là lần hít vào cuối cùng rồi chết. Chắc chắn rằng sớm hay muộn gì ta cũng sẽ hít vào một hơi thở cuối cùng, và cũng chắc chắn rằng thời điểm này càng lúc càng tiến đến gần hơn với từng hơi thở. Do đó, hơi thở hiện tại, ngay cả khi không phải là hơi thở cuối cùng, chắc chắn là một hơi thở tiến gần hơn với cái chết.
--ooOoo-- THAM KHẢO [1] Bowker, John 1991: The Meanings of Death, Cambridge: Cambridge University Press. [2] Wayman, Alex 1982: “The Religious Meaning of Concrete Death in Buddhism”, in Sens de la mort, dans le christianisme et les autres religions, M. Dhavamony et al. (ed.), 273–95, Rome: Gregorian University. [3] Schmidt-Leukel, Perry 1984: Die Bedeutung des Todes für das menschliche Selbstverständnis im Pali-Buddhismus, Munich: Missio Verlags- und Vertriebsgesellschaft. [4] Klima, Alan 2002: The Funeral Casino, Meditation, Massacre, and Exchange with the Dead in Thailand, Princeton: Princeton University Press. [5] Becker, Ernest 1973: The Denial of Death, New York: Simon & Schuster. [6] Greenberg, Jeff, T. Pyszczynski, and S. Solomon 1986: “The Causes and Consequences of a Need for Self-esteem: A Terror Management Theory”, in Public Self and Private Self, R.F. Baumeister (ed.), 189–212, New York: Springer-Verlag. [7] Harmon-Jones, Eddie, L. Simon, J. Greenberg, T. Pyszczynski, S. Solomon, and H. McGregor 1997: “Terror Management Theory and Self-esteem: Evidence that Increased Self-esteem Reduces Mortality Salience Effects”, Journal of Personality and Social Psychology, 72/1: 24–36. [8] Pyszczynski, Tom, J. Greenberg, S. Solomon, J. Arndt, and J. Schimel 2004: “Why Do People Need Self-esteem? A Theoretical and Empirical Review”, Psychological Bulletin, 130/3:435–68. [9] Niemic, Christopher P., K.W. Brown, T.B. Kashdan, P.J. Cozzolino, W.E. Breen, C. Levesque-Bristol, and R.M. Ryan 2010: “Being Present in the Face of Existential Threat: The Role of Trait Mindfulness in Reducing Defensive Responses to Mortality Salience”, Journal of Personal and Social Psychology, 99/2: 344–65. [10] Kübler-Ross, Elisabeth 1969/1982: On Death and Dying, London: Tavistock Publications. * * * |