I

ĐỨC PHẬT LÀ VỊ Y SĨ TỐI THƯỢNG
Bhikkhu Anālayo, Mindfully facing disease and death (2017)

I.1 GIỚI THIỆU

Bài kinh được dịch trong chương này, tạo điểm khởi đầu cho toàn thể cuốn sách, trình bày so sánh Đức Phật với một vị y sĩ. Sự so sánh này rất ý nghĩa vì có liên quan đến giáo lý trung tâm của Đạo Phật: đó là Tứ thánh đế, bốn sự thật cao quý. Các sự thật này có liên quan đến dukkha, một thuật ngữ có nhiều nghĩa, từ những gì đau đớn cho đến những gì có bản chất không thỏa lòng. Trong những công trình khảo cứu khác, tôi (Bhikkhu Anālayo) đã lập luận cho rằng nếu chỉ dịch dukkha là “suffering” (khổ) có thể tạo hiểu lầm. Vì thế, thay vì áp đặt một cách dịch theo quan điểm riêng của tôi, trong phần tiếp theo đây, tôi chỉ đơn giản dùng từ Pāli là dukkha. Bốn sự thật cao quý đó như sau:

• sự thật cao quý về dukkha (khổ đế),
• sự thật cao quý về sự phát sinh của dukkha (tập đế),
• sự thật cao quý về sự chấm dứt của dukkha (diệt đế),
• sự thật cao quý về con đường dẫn đến sự chấm dứt dukkha (đạo đế).

Theo truyền thống, đây là giáo lý mà Đức Phật sau khi đắc đạo đã truyền dạy cho các vị đệ tử đầu tiên. Giáo lý này dường như được mô phỏng theo một sơ đồ chẩn đoán trong y học cổ xưa của Ấn Độ. Mặc dù không có bằng chứng chắc chắn rằng y học cổ xưa của Ấn Độ có một sơ đồ như thế, cũng cần nên nhớ rằng các tài liệu y học cổ truyền còn tồn tại ngày nay là được viết ra trong thời kỳ sau, so với các bài kinh giảng ban đầu của Đạo Phật. Cách trình bày trong bài kinh ở đây và nhiều bài kinh nguyên thủy khác cho thấy có lẽ sơ đồ chẩn đoán y học như thế đã phổ biến. Sự tương quan giữa chẩn đoán y học này và giáo thuyết trung tâm của Đạo Phật có thể hình dung như sau:

• bệnh: dukkha,
• tác nhân gây bệnh: sự phát sinh dukkha,
• lành bệnh: sự chấm dứt dukkha,
• chữa bệnh: con đường tám chánh.

Sự tương quan giữa Tứ thánh đế với sự chẩn đoán y học qua bốn bước, và sự so sánh giữa Đức Phật và một vị y sĩ đã được ghi trong nhiều bài kinh. Ngoài bài kinh từ Tạp A-hàm được trích dịch trong chương này (SĀ 389), còn có hai bài kinh khác tồn tại trong Hán tạng (SĀ 254, T 219). Các trích đoạn có liên quan cũng được tìm thấy trong các bộ luận tiếng Sanskrit và tiếng Tây Tạng. Thêm vào đó, một phiên bản khác cũng được tìm thấy trong các mảnh rời tiếng Uighur (Duy Ngô Nhĩ), một loại ngôn ngữ cổ của Thổ Nhĩ Kỳ (Turkey), có lẽ là được dịch từ tiếng Hán. Theo quan điểm truyền bá văn bản, các phiên bản này được xếp vào hai nhóm chính, cho thấy rõ ràng rằng trên cơ bản, sự trình bày Đức Phật như là một y sĩ không phải chỉ là một phiên bản duy nhất được bảo tồn trong các thứ tiếng khác nhau. Thay vào đó, đã có ít nhất là hai dòng truyền tải riêng biệt để chứng thực cho bài kinh ở đây.

Mặc dù không tìm thấy bài kinh Pāli tương đương với bài kinh Tạp A-hàm này, các bài kinh Pāli khác thường xuyên đề cập đến Đức Phật như là một vị thầy thuốc. Hơn nữa, bài kinh trong Tăng chi bộ (AN 5.194) minh họa cho việc xua tan nỗi sầu khổ của một người nhờ lắng nghe lời Phật dạy với ví dụ một người nhanh chóng khỏi bệnh nhờ có một y sĩ lành nghề. Tóm tắt, so sánh Đức Phật với một vị y sĩ và những lời giảng của Ngài như là phương pháp chữa bệnh là một chủ đề phổ biến trong các bài kinh nguyên thủy.

Giáo lý chính của Tứ thánh đế là cung cấp nền tảng và khuôn khổ trong đó một giải pháp cho vấn đề cấp bách của bệnh tật và cái chết có thể được tìm thấy. Giáo lý ấy không phải chỉ cung cấp một khuôn khổ giúp con người đối diện với bệnh tật và cái chết, nhưng đồng thời cũng đưa ra một viễn cảnh vượt qua mọi loại phiền não do bệnh và chết. Viễn cảnh của mục tiêu tối hậu trong tu tập là điều kiện của một tâm trí hoàn toàn khỏe mạnh qua sự giác ngộ.

Trong bài kinh, Đức Phật tự gọi mình là Như Lai (Tathāgata), sử dụng một thuật ngữ phổ biến trong bối cảnh Ấn Độ cổ xưa, dành cho một người đã hoàn toàn thực chứng. Thuật ngữ này có thể được hiểu theo hai cách, để mô tả một người đã hoàn toàn giác ngộ như là người ấy “đến như thế” (như lai) hay “đi như thế” (như khứ). Cả hai đều hội tụ trong việc truyền đạt ý nghĩa về sự siêu việt triệt để, vượt qua những giới hạn thế gian của một người được gọi là Như Lai.

I.2 KINH VĂN

Kinh Lương Y (SĀ 389)

Tôi nghe như vầy:

Một thời, Phật trú trong vườn Lộc dã (Migadāya), Tiên nhân trú xứ (Isipatana), nước Ba- la-nại (Benares). Bấy giờ Thế Tôn nói với các tỳ-khưu:

“Có bốn pháp, nếu thành tựu thì được gọi là bậc đại y vương, đầy đủ các chi phần cần phải có. Những gì là bốn? Một là khéo biết bệnh; hai là khéo biết nguyên nhân của bệnh; ba là khéo biết cách đối trị bệnh; bốn là khéo biết trị bệnh, để về sau bệnh không còn tái phát nữa.

“Thế nào gọi là lương y khéo biết bệnh? Lương y biết rành các chủng loại bệnh như vậy như vậy; đó gọi là lương y khéo biết bệnh.

“Thế nào là lương y khéo biết căn nguyên của bệnh? Lương y biết rành bệnh này do gió gây nên, do đàm ấm gây nên, nước nhớt nước dãi gây nên, khí lạnh gây nên, do các sự việc hiện tại gây nên, do thời tiết gây nên; đó gọi là lương y khéo biết căn nguyên của bệnh.

“Thế nào là lương y khéo biết cách đối trị bệnh? Lương y biết rành các loại bệnh, nên thoa thuốc, nên cho mửa, cho xổ, nên nhỏ mũi, nên xông, nên cho ra mồ hôi; và những cách đối trị đại loại như vậy; đó gọi là lương y khéo biết cách đối trị.

“Thế nào là lương y khéo biết trị bệnh rồi về sau bệnh không còn tái phát nữa? Lương y khéo trị tất cả mọi chứng bệnh, khiến dứt trừ hoàn toàn, vĩnh viễn không tái phát trở lại sau này nữa; đó gọi là lương y khéo biết trị bệnh không còn tái phát nữa.

“Như Lai, Ứng Cúng, Chánh Đẳng Chánh Giác là bậc Đại Y Vương đã thành tựu bốn đức, chữa lành bệnh chúng sanh cũng lại như vậy. Bốn đức là gì?

"Đó là Như Lai biết như thật đây là Khổ Thánh đế; biết như thật đây là Khổ tập Thánh đế; đã biết như thật đây là Khổ diệt Thánh đế, biết như thật đây là Khổ diệt đạo Thánh đế.

“Này các tỳ-khưu, các lương y thế gian không biết như thật cách đối trị đối với cội gốc sinh, không biết như thật cách đối trị đối với cội gốc lão, không biết như thật cách đối trị đối với cội gốc bệnh, không biết như thật cách đối trị đối với cội gốc tử, không biết như thật cách đối trị đối với cội gốc ưu, không biết như thật cách đối trị đối với cội gốc bi, không biết như thật cách đối trị đối với cội gốc não, không biết như thật cách đối trị đối với cội gốc khổ.

Còn Như Lai, Ứng Cúng, Chánh Đẳng Chánh Giác là vị Đại Y Vương, biết như thật cách đối trị đối với cội gốc sinh, biết như thật cách đối trị đối với cội gốc lão, biết như thật cách đối trị đối với cội gốc tử, biết như thật cách đối trị đối với cội gốc ưu, biết như thật cách đối trị đối với cội gốc bi, biết như thật cách đối trị đối với cội gốc não, biết như thật cách đối trị đối với cội gốc khổ. Vì thế nên Như Lai, Ứng Cúng, Chánh Đẳng Chánh Giác được gọi là Đại Y Vương.”

Phật nói kinh này xong, các tỳ-khưu sau khi nghe những gì đức Phật đã dạy, hoan hỷ phụng hành.

–Thích Đức Thắng dịch,
Bình Anson hiệu đính.

I.3 THẢO LUẬN

Mối tương quan giữa Tứ thánh đế và một sơ đồ chẩn đoán trong lĩnh vực y học làm tăng thêm ý nghĩa thực dụng cho giáo lý trung tâm mà Đức Phật truyền dạy sau khi thành đạo. Giáo lý này bắt đầu bằng cách thừa nhận rõ ràng rằng có một sự khó chịu, không thoải mái (dis-ease, khổ) trong cuộc sống. Sự kiện này trở nên hiển nhiên khi ta bị bệnh hoặc già đi, và càng rõ rệt hơn khi ta phải đối diện với cái chết của chính mình hay của người khác.

Nhưng ngay cả trong những trường hợp khác, sự “khó chịu” này cũng xảy ra liên tục, bởi vì cho dù ta có cảm giác khoái lạc trong hiện tại, nó không duy trì lâu dài. Sớm hay muộn gì nó cũng sẽ chấm dứt, và do đó không thể cho ta một cảm giác hài lòng lâu dài. Không phải lúc nào ta cũng được những gì mình mong muốn, thay vào đó là thường phải trải qua những thất vọng về những trải nghiệm mà mình không mong muốn. Có những lúc ta phải xa lìa những người mình yêu mến và phải ở gần những người mình không ưa thích. Giáo lý đầu tiên của Đạo Phật về sự thật cao quý thứ nhất tổng hợp tất cả các vấn đề đó vào một thuật ngữ duy nhất: dukkha (khổ đế).

Trong khi sự thật cao quý đầu tiên là nhận thức thành thật về dukkha, sự thật thứ hai chỉ ra rằng chính mình tạo ra dukkha cho mình (tập đế). Mặc dù ai cũng muốn được hạnh phúc và thoải mái, nhưng cách mà nhiều người cố gắng để đạt được điều đó lại là không khéo léo. Người ấy bám víu và khao khát, và kết quả là phải chịu đau khổ, chính xác là vì sự bám víu và khao khát ấy.

Sau khi luống cuống nhận ra rằng chính lòng tham ái của mình đã đóng góp đáng kể vào sự trải nghiệm dukkha, sự thật cao quý thứ ba cho thấy có thể có phương án thay thế cho tình trạng khó khăn này (diệt đế). Đó là làm thế nào để tạo điều kiện không có tham ái để tâm trí trở nên hoàn toàn khỏe mạnh trong mọi phương diện bằng cách vượt qua các ảnh hưởng của những gì không thiện lành. Với những tương đồng của y khoa, sự thật cao quý thứ ba này cho thấy rõ ràng rằng quan niệm của Phật giáo sơ kỳ về sự lành mạnh của tâm trí vượt xa những gì mà tâm lý học hiện đại xem như là một tình trạng lành mạnh của tâm trí.

Sự thật cao quý thứ tư (đạo đế) vạch ra con đường thực tế cần phải tu luyện để đạt đến điều kiện của một tâm trí lành mạnh. Con đường này gọi là Bát chi Thánh đạo có tám phần tử hỗ trợ cho nhau để phát triển tâm ý:

• Chánh kiến,
• Chánh tư duy,
• Chánh ngữ,
• Chánh nghiệp,
• Chánh mạng,
• Chánh tinh tấn,
• Chánh niệm,
• Chánh định.

Dựa trên sự đánh giá sơ bộ về bốn sự thật cao quý, hành giả thiết lập chánh kiến, theo nghĩa có một cái nhìn về tình trạng khó khăn của mình và của người khác, và khả năng có thể ra khỏi sự khó khăn này. Đây gọi là có cái nhìn “chánh” hay “đúng”. Thực thi cái nhìn chân chánh hay đúng đắn như thế sẽ chống lại việc bị ám ảnh bởi những hành động sai trái của người khác hay là sự bất công của những hoàn cảnh bất lợi. Thay vào đó, chánh kiến giúp tập trung những gì có thể làm được trong hoàn cảnh hiện tại, nhất là để giúp hành giả giảm thiểu sự bám víu và chấp trước của mình.

Trong tình huống thực tế khi phải đối diện với một trải nghiệm sầu khổ hay đau đớn, hành giả bắt đầu nhận thức thẳng thắn rằng đây chính là biểu hiện của dukkha. Tiếp đến, nhận thức được mức độ mình đóng góp vào sự đau khổ đó, bằng bất cứ cách nào. Điều này đòi hỏi một sự can đảm và thành thật. Tuy nhiên, sẽ có phần thưởng ngay lập tức là khi hành giả chịu trách nhiệm về những gì mình đã hay đang làm, hành giả có được sức mạnh để “tháo gỡ”, để thay đổi và tìm ra lối thoát. Điều chỉnh để thay đổi tạo ra tác động đáng kể trong tình huống trước mắt đôi khi đòi hỏi một sự tiếp cận dần dần, một con đường tu tập. Tuy nhiên, có được một tầm nhìn cơ bản như thế và luôn duy trì nó, dựa trên sự hiểu biết rằng chính mình là đồng lõa tạo ra dukkha cho mình, hành giả từng bước đi đúng hướng. Các điều này có liên quan thế nào đến sự đau khổ sẽ được giải trình trong các chương kế tiếp.

Theo cách này, triển vọng chữa bệnh do chánh kiến thúc đẩy hành giả có sự suy nghĩ đúng (chánh tư duy), lời nói và việc làm đúng (chánh ngữ và chánh nghiệp), và ngay cả khi hành giả kiếm sống qua chánh mạng. Triển vọng đó cũng giúp cho một sự tu tập tâm ý có hệ thống, đòi hỏi phải có nỗ lực đúng (chánh tinh tấn) để đẩy lùi các điều kiện tâm ý bất thiện, có chánh niệm để biết rõ tình trạng tâm trí, và sự an dịu của tâm khi có chánh định.

Trong các yếu tố kể trên, đặc biệt là chánh niệm qua dạng thức thiết lập bốn cơ sở, bốn satipaṭṭhānas hay bốn pháp lập niệm, có liên quan đáng kể để đối diện với bệnh tật và cái chết. Tầm quan trọng của chánh niệm trong khía cạnh này sẽ được đề cập nhiều lần trong các chương kế tiếp, cho thấy tiềm năng của việc thực hành chánh niệm sẽ giúp chữa lành và giúp đối diện với cơn đau, vốn được công nhận trong tư tưởng của Phật giáo sơ kỳ. Tuy nhiên, chức năng của chánh niệm như là một khía cạnh tích hợp của Bát chi Thánh đạo còn đi xa hơn. Mục đích của nó là mang lại thành tựu về sức khỏe tinh thần toàn vẹn bằng cách xóa bỏ mọi phiền não trong tâm trí qua sự giác ngộ.

* * *