II

Thân bệnh, tâm an
Bhikkhu Anālayo, Mindfully facing disease and death (2017)

II.1 GIỚI THIỆU

Dựa trên quan điểm chẩn đoán bệnh của Tứ Thánh Đế (SN 22.1, EĀ 13.4), có nhiều cách tiếp cận khác nhau để có thể xử lý tình trạng bệnh tật và đau đớn. Có những bài kinh phân tích thân và tâm, dù có liên hệ nhưng không nhất thiết phải là những phần tử kết hợp để tạo ra cảm nghiệm đau đớn. Trong các bài kinh nầy, Đức Phật dạy sự phân biệt này cho một đệ tử trong tuổi già. Ngài dạy rằng cho dù thân có bệnh, không nhất thiết tâm phải bệnh theo. Do đó, chúng ta phải nỗ lực càng nhiều càng tốt tránh đừng để tâm phải đau khổ cùng với thân.

Điều này cung cấp một ứng dụng thực tế của quan điểm chữa bệnh qua chánh kiến, sẽ được thảo luận trong chương cuối của cuốn sách, và đồng thời là điểm căn bản cho những gì được trình bày trong các chương tiếp theo. Ngoài việc chăm sóc cơ thể với sự trợ giúp của các hình thức chăm sóc y tế hiện đại hoặc truyền thống, có một phạm vi đáng kể để huân tập tâm ý để nó cũng không bị bệnh. Việc huân tập như thế không chỉ giúp giảm bớt bất kỳ đau khổ về tinh thần, mà còn tạo ra một cơ hội đáng kể để hỗ trợ việc phục hồi thể chất.

Các bài kinh trích dẫn trong chương nầy là trong Tạp A-hàm (Saṃyukta-āgama, SĀ 107), với các bài kinh tương ứng trong Tương ưng bộ (Saṃyutta-nikāya, SN 22.1) và trong Tăng nhất A-hàm (Ekottarika-āgama, EĀ 13.4). Ba bài kinh đều ghi rằng sau khi Đức Phật tuyên bố ngắn gọn rằng chúng ta đừng để tâm bệnh theo với thân, vị đại đệ tử của Ngài là Trưởng lão Sāriputta đã giải thích thêm với nhiều chi tiết về tuyên bố này.

Trong những bài nguyên thủy khác, ngài Sāriputta được xem như có vai trò giữ cho bánh xe Pháp tiếp tục chuyển động sau khi được Đức Phật cho lăn bánh lần đầu tiên. Ý tưởng về việc lăn bánh xe Pháp liên quan đến giáo lý đầu tiên của Đức Phật về bốn sự thật cao quý được đề cập trong chương trước. Ví dụ hiện tại cung cấp một minh họa phù hợp về vai trò của ngài Sāriputta, trong việc giữ cho bánh xe Pháp của Đức Phật tiếp tục chuyển lăn, vì ngài khéo léo giảng rộng những gì Đức Phật đã dạy ngắn gọn, giải thích chi tiết cho những ai đang bị đau đớn thể xác. Người nhận được sự chỉ dẫn ngắn gọn của Đức Phật và lời giải thích chi tiết của ngài Sāriputta là ông Nakula, một đệ tử cư sĩ lớn tuổi, được biết đến trong các bài kinh Pāli với tên là “bố Nakula”, Nakulapitā. Theo Chú giải Pāli, ông đã từng là cha của Đức Phật trong nhiều kiếp trước.

II.2 KINH VĂN

Tạp A-hàm
TRƯỞNG GIẢ NA-CÂU-LA (SA 107)

Tôi nghe như vầy: Một thời, Phật ở trong rừng sâu Lộc dã, tại núi Thiết-thủ-bà-la, thuộc nước Bà-kỳ. [1] Bấy giờ có trưởng giả Na-câu-la [2] đã một trăm hai mươi tuổi, già nua, các căn suy nhược, yếu đuối, bệnh khổ mà vẫn muốn diện kiến Đức Thế Tôn, cùng các tỳ-khưu thân quen đáng kính trước đây. Ông đến chỗ Phật, đảnh lễ dưới chân, rồi lui ngồi sang một bên, bạch Phật:

– Bạch Thế Tôn, nay con đã già nua, yếu đuối, bệnh khổ, tự gắng sức đến yết kiến Đức Thế Tôn cùng các vị tỳ-khưu thân quen đáng kính trước đây. Xin Đức Thế Tôn vì con mà nói pháp khiến cho con luôn luôn được an lạc.

Bấy giờ, Đức Thế Tôn bảo gia chủ Na-câu-la:

– Lành thay! Gia chủ, thật sự ông đã già nua, các căn suy nhược, yếu đuối bệnh hoạn, mà có thể tự mình đến diện kiến Như Lai cùng các tỳ-khưu thân quen đáng kính khác. Gia chủ nên biết, ở nơi thân khổ hoạn này mà tu học thân không khổ hoạn.

Bấy giờ, Đức Thế Tôn vì gia chủ Na-câu-la, khai mở, chỉ dạy, soi sáng, làm cho hoan hỷ [3] rồi ngồi im lặng. Sau khi gia chủ Na-câu-la nghe những gì Đức Phật đã dạy, tùy hỷ vui mừng, lễ Phật mà lui.

Lúc ấy, Tôn giả Xá-lợi-phất đang ngồi dưới một bóng cây cách Phật không xa. Gia chủ Na-câu-la đến chỗ Tôn giả Xá-lợi-phất, đảnh lễ dưới chân, rồi lui ngồi sang một bên. Tôn giả Xá-lợi-phất hỏi gia chủ:

– Hiện tại các căn của gia chủ vui vẻ, nhan sắc sáng tươi, có phải đã nghe pháp sâu xa từ nơi Thế Tôn rồi chăng?

Gia chủ Na-câu-la bạch ngài Xá-lợi-phất:

– Hôm nay Đức Thế Tôn vì con mà nói pháp, khai mở, chỉ dạy, soi sáng, làm cho hoan hỷ; vì nước pháp cam lộ rưới vào thân tâm con, cho nên nay các căn của con vui vẻ, nhan sắc sáng tươi.

Tôn giả Xá-lợi-phất hỏi gia chủ:

– Đức Thế Tôn đã vì ông nói những pháp gì, khai mở, chỉ dạy, soi sáng, làm cho hoan hỷ, nhuần thắm nước cam lộ?

Gia chủ Na-câu-la bạch ngài Xá-lợi-phất:

– Con đến chỗ Thế Tôn, bạch Thế Tôn rằng: ‘Con đã già nua, yếu đuối, khổ hoạn, tự con đến diện kiến Đức Thế Tôn cùng các tỳ-khưu thân quen đáng kính.’ Đức Phật bảo con: ‘Lành thay! Gia chủ, thật sự ông đã già nua, các căn suy nhược, yếu đuối bệnh hoạn, mà có thể tự mình đến diện kiến Như Lai cùng các tỳ-khưu thân quen đáng kính khác. Gia chủ nên biết, ở nơi thân khổ hoạn này mà tu học thân không khổ hoạn.’ Đức Thế Tôn đã vì con nói pháp như vậy, khai mở, chỉ dạy, soi sáng, làm cho hoan hỷ, nhuần thấm nước cam lộ.

Tôn giả Xá-lợi-phất hỏi gia chủ:

– Vừa rồi sao ông không hỏi lại Đức Thế Tôn, thế nào là thân bị bệnh khổ và tâm bị bệnh khổ? Thế nào là thân bị bệnh khổ nhưng tâm không bị bệnh khổ?

Gia chủ đáp:

– Vì lý do này nên con đến gặp Tôn giả, xin vì con nói tóm lược pháp yếu.

Tôn giả Xá-lợi-phất bảo gia chủ:

– Lành thay! Gia chủ, nay ông hãy lắng nghe, tôi sẽ vì ông mà nói. Kẻ phàm phu ngu si không học, không biết như thật về sự tập khởi của sắc, sự diệt tận của sắc, sự tai hại của sắc, vị ngọt của sắc, sự xuất ly sắc. Vì không biết như thật nên ái lạc sắc, nói rằng sắc là ngã, là ngã sở, rồi chấp thủ, nhiếp thủ. Khi sắc này hoặc bị hư hoại, hoặc bị biến đổi, tâm cũng tùy theo mà biến chuyển, khổ não liền sinh. Khi khổ não đã sinh thì phát sinh sợ hãi, chướng ngại, tiếc nuối, lo nghĩ, buồn khổ, tham luyến. Đối với thọ, tưởng, hành, thức cũng như thế. Đó gọi là bệnh khổ của thân và tâm.

Thế nào là thân bị bệnh khổ mà tâm không bị bệnh khổ? Đa văn thánh đệ tử biết như thật về sự tập khởi của sắc, về sự diệt tận của sắc, về vị ngọt của sắc, về sự tai hại của sắc, về xuất ly của sắc. Khi đã biết như thật rồi thì không sinh ra ái lạc, thấy sắc là ngã, hay ngã sở. Khi sắc này hoặc bị hư hoại, hoặc bị biến đổi, tâm cũng không thay đổi theo để sinh ra khổ não. Khi tâm không thay đổi theo để sinh ra khổ não thì không sợ hãi, chướng ngại, tiếc nuối, lo nghĩ, buồn khổ, tham luyến. Đối với thọ, tưởng, hành, thức cũng như thế. Đó gọi là thân bị bệnh khổ nhưng tâm không bị bệnh khổ.

Khi Tôn giả Xá-lợi-phất nói pháp này, gia chủ Na-câu-la đạt được mắt pháp trong sạch. [4] Bấy giờ, gia chủ Na-câu-la thấy pháp, đắc pháp, biết pháp, thâm nhập pháp, vượt qua được mọi sự hồ nghi mà không do ai khác, ở trong chánh pháp tâm đạt được vô sở úy, rồi từ chỗ ngồi đứng dậy sửa lại y phục, chắp tay bạch Tôn giả Xá-lợi-phất:

– Con đã vượt qua, đã được độ thoát. Nay con xin nương về Tam bảo Phật, Pháp, Tăng, làm người Ưu-bà-tắc, xin ngài chứng biết cho con. Nay con xin nguyện suốt đời nương về Tam bảo.

Sau khi gia chủ Na-câu-la đã nghe những gì Tôn giả Xá-lợi-phất nói, rồi tùy hỷ hoan hỷ, làm lễ ra đi.

GHI CHÚ:

[1] Thiết-thủ-bà-la sơn Lộc dã thâm lâm 設首婆羅山鹿野深林.Pāli: Susuṃmāragira Bhesakalāvana Migadāya, trong núi Cá sấu, rừng Kinh sợ, chỗ nuôi hươu.
Bà-kỳ quốc 婆祇國. Pāli: Bhaggesu, ở giữa những người Bhagga.
[2] Na-câu-la trưởng giả 那拘羅長者. Pāli: Nakulapitā gahapati, gia chủ, cha Nakula. Bài kinh nầy thêm chi tiết lúc đó ông được 120 tuổi.
[3] Thị, giáo, chiếu, hỷ, 示教照喜 tức Thị, giáo, lợi, hỷ 示教和喜: thứ tự thuyết pháp của Phật.
[4] dhammacakkhu: pháp nhãn. Vị mở pháp nhãn là vị đắc quả Dự lưu.

– Thượng tọa Thích Đức Thắng dịch
(Bình Anson hiệu đính, 04/05/2017)

II.3 THẢO LUẬN

Ba bài kinh không thống nhất về kết quả của các lời dạy của Đức Phật và của ngài Sāriputta. Chỉ có bản kinh trong Tạp A-hàm (SĀ 107) cho biết ông Nakula đã đạt được con mắt của Pháp – mở Pháp nhãn, có nghĩa là ông đắc quả Dự Lưu. Đây là quả vị đầu tiên trong bốn quả vị thánh trong kinh điển Phật giáo sơ kỳ, mà tôi sẽ trình bày trong Chương 8, Tỉnh thức trước bệnh tật.

Mặc dù có sự khác biệt về kết quả cuối cùng mà ông Nakula đạt được, lời giải thích của ngài Sāriputta trong ba bài kinh đều liên quan đến năm thủ uẩn, đó là: Sắc, thọ, tưởng, hành và thức.

Năm uẩn để chấp thủ này tiêu biểu cho các yếu tố khác nhau mà chúng ta có khuynh hướng chấp vào đó như là “Ngã” hay “Tôi”. Chúng ta thường dựa vào thân thể, hay sắc uẩn, cho rằng đó là nơi chốn của tôi: “nơi này là Tôi – where I am”. Thọ uẩn là các cảm thọ sướng, khổ, không sướng không khổ là nguyên nhân gây ra ảo tưởng “như thế này là Tôi – how I am”. Tưởng uẩn là sự nhận thức kết hợp những dữ liệu qua giác quan với nhận định dựa theo kinh nghiệm và sự hiểu biết tích lũy, để tạo ra một phần lớn những gì ta nghĩ “cái này là Tôi – what I am”. Hành uẩn tiêu biểu cho các ý định tạo tác, cách thức mà ta phản ứng với những gì đang xảy ra dựa theo các duyên trong quá khứ của bản thân, và do đó, bằng một cách thức cụ thể điều này chuẩn bị đầy đủ cho sự tạo tác “tại sao Tôi là – why I am”. Cuối cùng, thức uẩn tiêu biểu cho sự trải nghiệm và nhận biết, để tạo thành ý nghĩ “bởi thế Tôi là – whereby I am”.

Bám víu vào cảm giác “Tôi là”, phát khởi tự nhiên trong mối quan hệ với mỗi uẩn trong năm uẩn nầy, sẽ đưa đến thất vọng và xung đột ngay khi mọi việc không diễn ra như ý muốn. Không thể phủ nhận có niềm vui khi xuất phát từ cảm giác “Tôi là” khi cơ thể khỏe mạnh, cảm thọ dễ chịu, nhận thức thú vị được hoan nghênh, các tạo tác đạt được kết quả mà ta mong muốn, và ý thức biết được những trải nghiệm dễ chịu. Đây là “sự hài lòng, vị ngọt” (assāda) mà các bài kinh thường đề cập có thể được tìm thấy trong mối quan hệ với mỗi uẩn này.

Tuy nhiên, “vị ngọt” ấy đi kèm với “nguy hại” (ādı̄nava). Mối nguy hại này dựa trên thực tế đơn giản là mọi thứ trên đời đều phải thay đổi. Mọi thứ phát sinh và sớm hay muộn gì cũng chấm dứt; chúng là vô thường. Khi những gì hài lòng và dễ chịu chấm dứt, những gì phát sinh tiếp theo sẽ khác đi, và có thể nó sẽ kém hài lòng hơn và kém dễ chịu hơn. Ta bám víu vào năm uẩn với những vị ngọt nhiều chừng nào, ta sẽ buồn rầu và đau khổ nhiều chừng ấy khi chúng thay đổi và trở thành khác đi.

Để thoát ra tình trạng khó khăn này, ta cần phải có sự hiểu biết về bản chất thật sự của từng uẩn trong năm uẩn. Đây là sự khác biệt cơ bản được mô tả trong bài kinh giữa một kẻ vô văn phàm phu và một vị thánh đệ tử đa văn. Gọi là những kẻ phàm phu vô văn vì họ không quen thuộc với các lời dạy đưa đến giải thoát như các lời giảng dạy trong bài kinh. Vì không được hướng dẫn như thế, và do đó không biết cách phát triển tuệ giác, họ đắm chìm trong vô minh và từ đó có những phản ứng điên cuồng khi đối mặt với những thăng trầm trong cuộc sống.

Ngược lại, vị đệ tử đa văn được học tập theo những lời dạy, tương tự như những lời dạy cho ông Nakula trong bài kinh, có thể tự mình nhập vào dòng thánh giải thoát bằng cách tu dưỡng trí tuệ và thoát ra khỏi những sự điên rồ do vô minh gây ra. Cụ thể, họ học cách thấy rõ ràng rằng sắc, thọ, tưởng, hành và thức là những hiện tượng vô thường, luôn luôn biến đổi. Do đó, họ thấy được rằng những vị ngọt do năm uẩn đem đến lúc nào cũng kèm theo nguy cơ đeo bám và chấp trước, dẫn đến hoạn khổ (dukkha) khi các điều kiện tạo ra vị ngọt thay đổi và trở thành khác đi. Sự hiểu biết này là mảnh đất màu mỡ trên đó tự do thoát khỏi bám chấp và giảm thiểu chấp ngã được vun trông. Từ đó, tạo ra khả năng duy trì một tâm trí bình thản xả ly ngay cả khi đang trải qua cơn đau đớn thân xác và các cơn bệnh nghiêm trọng.

Về mặt thực tế, khi cơn đau dữ dội xuất hiện, thay vì chạy theo khuynh hướng tự nhiên là xem cơn đau nầy là “của tôi”, làm nảy sinh mọi nỗi sợ hãi lo lắng về những gì cơn đau này đang tác động trên “tôi” bây giờ và sẽ ảnh hưởng gì cho tương lai “của tôi”, ta có thể thử tập chỉ đơn thuần tỉnh thức ghi nhận những cảm giác đau đớn thể xác đang thay đổi liên tục. Bằng cách duy trì nhận thức từng thời khắc hiện tại về những cảm giác đau đớn, không xem chúng như là “của tôi” để phản ứng lại trong tâm, ta có thể tránh được phần lớn những phiền não trong tâm trí do cơn đau thể xác. Đây là phương cách giúp tâm trí dần dần làm quen với cách thức không bị đau khổ cùng với thân thể.

Hai ông bà gia chủ ở Suṃsumāragiri trong xứ Bhagga. Ông bà đến yết kiến Phật lúc Ngài an trú tại Bhesakaḷāvana. Gặp Phật, ông bà sụp quỳ dưới chân Ngài, gọi Ngài là “con” và hỏi sao Ngài đi xa lâu vậy. Được biết ông bà là từng là cha mẹ của ngài Bồ-tát những 500 kiếp và là họ hàng trong nhiều kiếp hơn nữa. Phật thuyết giảng và ông bà đắc Sơ quả (Dự lưu). Phật đến làng viếng ông bà một lần nữa lúc ông bà về già. Ông bà thỉnh Ngài thọ trai và bạch rằng ông bà luôn hy sinh cho nhau trong đời này và bạch xin Ngài giáo giới cho pháp để hai ông bà luôn được hạnh phúc bên nhau trong các kiếp sau (đồng tín, đồng giới, đồng thí, đồng trí). Phật tuyên bố với Tăng đoàn rằng ông bà là cư sĩ tối thắng về giao tiếp một cách thân mật (AN 1:257, AN 2:55).

Một hôm, Nakulapitā bị bệnh, bà thấy ông lo âu. Bà liền khuyên ông chớ âu lo cho ông, cho bà, hay cho con cái. Bà nói với giọng khẳng định khiến ông an tâm và khỏi bệnh. Sau đó ông đến viếng Đức Phật kể lại chuyện này. Phật tán thán ông có người vợ tốt (AN 3:16).

Tương ưng bộ (SN 35:131; iv. 116; AN 8:48) có ghi lại các câu chuyện giữa Phật và ông bà gia chủ Nakulapitā (Nakulapitā Sutta). Gia chủ Nakulapitā yết kiến Phật và bạch hỏi tại sao một số chúng sinh được giải thoát trong đời này còn số khác thì không. Đó là vì chấp thủ vào sáu trần, Phật đáp. Tiếp theo, Ngài giảng giải cho ông nghe. Một lần khác, gia chủ Nakulapitā xin Phật giáo giới để ông được an lạc trong lúc tuổi về chiều hay đau yếu. Phật dạy ông tu tập tâm, và luôn ghi nhớ: “Dù thân ta có đau, nhưng tâm ta sẽ không đau theo”. Tiếp theo, ông yết kiến Tôn giả Sāriputta để xin được giải thích điều Phật dạy. Tôn giả giải thích cặn kẽ pháp tu tập tâm bằng cách diệt trừ các ý tưởng về ngã đối với các uẩn (SN 22:1).

Cả hai ông bà được Phật tuyên bố là hai vị tối thắng về “nói chuyện một cách thân mật” (AN 1:267; AN 6:120; AN 8:91). Được biết ước muốn làm người tối thắng phát khởi nơi ông bà Nakulapitā từ thời Phật Padumuttara. Bấy giờ ông làm gia chủ ở Haṃsavatī và có mặt trong lúc Phật tuyên bố với Tăng đoàn vị tối thắng trong số các vị cư sĩ giao tiếp một cách thân mật.

Tương ưng bộ
NAKULAPITĀ (SN 22.1)

Như vầy tôi nghe. Một thời Thế Tôn sống giữa dân chúng Bhagga tại vườn Nai trong rừng Bhesakaḷā, ngoại thành Suṃsumāragira. [1] Rồi gia chủ Nakulapitā đi đến Thế Tôn. [2] Sau khi đến, đảnh lễ Thế Tôn rồi ngồi xuống một bên. Ngồi xuống một bên, gia chủ Nakulapitā bạch Thế Tôn:

– Bạch Thế Tôn, con đã già, tuổi lớn, trưởng lão, cao niên, đã gần hết tuổi thọ, thân bệnh hoạn, luôn luôn ốm đau. Bạch Thế Tôn, con không được thường thấy Thế Tôn và các vị tỳ-khưu đáng kính. Bạch Thế Tôn, mong Thế Tôn giảng dạy cho con. Bạch Thế Tôn, mong Thế Tôn chỉ bảo cho con. Nhờ vậy, con được hạnh phúc, an lạc lâu dài.

– Thật sự là vậy, này gia chủ. Thật sự là vậy, này gia chủ. Thân của gia chủ là bệnh hoạn, ốm đau, yếu ớt. Ai mang cái thân này lại tự cho là không bệnh, dù chỉ trong một giây phút, người ấy phải là người ngu. Do vậy, gia chủ cần phải học tập như sau: "Dù cho thân tôi có bệnh, tâm sẽ không bị bệnh". Như vậy, gia chủ cần phải học tập.

Rồi gia chủ Nakulapitā sau khi hoan hỷ, tín thọ lời Thế Tôn dạy, từ chỗ ngồi đứng dậy, đảnh lễ Thế Tôn, thân bên hữu hướng về Ngài, đi đến Tôn giả Sāriputta. Sau khi đến, đảnh lễ Tôn giả Sāriputta rồi ngồi xuống một bên. Tôn giả Sāriputta nói với gia chủ Nakulapitā đang ngồi một bên:

– Này gia chủ, tịch tịnh là các căn của gia chủ, thanh tịnh và trong sáng là sắc diện của gia chủ. Có phải hôm nay gia chủ đến gặp Thế Tôn, được nghe pháp thoại?

– Làm sao không thể như vậy được, thưa Tôn giả? Hôm nay, thưa Tôn giả, con được rưới với nước bất tử, nhờ Thế Tôn giảng cho pháp thoại.

– Như thế nào, này gia chủ, gia chủ được rưới với nước bất tử, nhờ Thế Tôn giảng cho pháp thoại?

– Ở đây, thưa Tôn giả, con đi đến Thế Tôn; sau khi đến, đảnh lễ Thế Tôn rồi ngồi xuống một bên. Ngồi xuống một bên, thưa Tôn giả, con bạch Thế Tôn:

“– Bạch Thế Tôn, con đã già, tuổi lớn, trưởng lão, cao niên, đã đạt đến tuổi thọ, thân bệnh hoạn, luôn luôn ốm đau. Bạch Thế Tôn, con không được thường thấy Thế Tôn và các tỳ-khưu đáng kính. Bạch Thế Tôn, mong Thế Tôn giảng dạy cho con. Bạch Thế Tôn, mong Thế Tôn chỉ bảo cho con. Nhờ vậy, con được hạnh phúc, an lạc lâu dài.

Ðược nghe nói vậy, thưa Tôn giả, Thế Tôn nói với con:

– Thật sự là vậy, này gia chủ. Thật sự là vậy, này gia chủ. Thân của gia chủ là bệnh hoạn, ốm đau, yếu ớt. Ai mang cái thân này lại tự cho là không bệnh, dù chỉ trong một giây phút, người ấy phải là người ngu. Do vậy, gia chủ cần phải học tập như sau: ‘Dù cho thân tôi có bệnh, tâm sẽ không bị bệnh.’ Như vậy, gia chủ cần phải học tập.”

Như vậy, thưa Tôn giả, con được rưới với nước bất tử, nhờ Thế Tôn giảng cho pháp thoại.

– Nhưng này gia chủ, gia chủ có hỏi thêm Thế Tôn như sau: "Cho đến như thế nào, bạch Thế Tôn, là thân bệnh và tâm cũng bệnh? Cho đến như thế nào là thân bệnh nhưng tâm không bệnh?"

– Thưa Tôn giả, con từ nơi thật xa đi đến đây để nghe chính Tôn giả Sāriputta giải thích ý nghĩa của lời nói này. Lành thay, nếu được Tôn giả Sāriputta giải thích ý nghĩa của lời nói này.

– Vậy này gia chủ, hãy lắng nghe và khéo suy nghiệm, ta sẽ nói.

– Thưa vâng, Tôn giả. Gia chủ Nakulapitā vâng đáp Tôn giả Sāriputta.

Tôn giả Sāriputta nói như sau:

– Thế nào, này gia chủ, là thân bệnh và tâm cũng bệnh? Ở đây, này gia chủ, có kẻ vô văn phàm phu không thấy rõ các bậc thánh, không thuần thục pháp của các bậc thánh, không tu tập pháp của các bậc thánh, không thấy rõ các bậc chân nhân, không thuần thục pháp của các bậc chân nhân, không tu tập pháp của các bậc chân nhân, quán sắc như là tự ngã, hay tự ngã như là có sắc, hay sắc ở trong tự ngã, hay tự ngã ở trong sắc. [3] Vị ấy sống với ám ảnh: "Sắc là ta, sắc là của ta." Trong khi sống như vậy, sắc biến hoại, đổi khác. Do sắc biến hoại, đổi khác, nên vị ấy khởi lên sầu, bi, khổ, ưu, não.

Vị ấy quán thọ như là tự ngã, hay tự ngã như là có thọ, hay thọ ở trong tự ngã, hay tự ngã ở trong thọ. Vị ấy sống với ám ảnh: "Thọ là ta, thọ là của ta." Trong khi sống như vậy, thọ biến hoại, đổi khác. Do thọ biến hoại, đổi khác, nên vị ấy khởi lên sầu, bi, khổ, ưu, não.

Vị ấy quán tưởng như là tự ngã, hay tự ngã như là có tưởng, hay tưởng ở trong tự ngã, hay tự ngã ở trong tưởng. Vị ấy sống với ám ảnh: "Tưởng là ta, tưởng là của ta." Trong khi sống như vậy, tưởng biến hoại, đổi khác. Do tưởng biến hoại, đổi khác, nên vị ấy khởi lên sầu, bi, khổ, ưu, não.

Vị ấy quán các hành như là tự ngã hay tự ngã như là có các hành, hay các hành ở trong tự ngã, hay tự ngã ở trong các hành. Vị ấy sống với ám ảnh: "Hành là ta, hành là của ta." Trong khi sống như vậy, hành biến hoại, đổi khác. Do hành biến hoại, đổi khác, nên vị ấy khởi lên sầu, bi, khổ, ưu, não.

Vị ấy quán thức như là tự ngã, hay tự ngã như là có thức, hay thức ở trong tự ngã, hay tự ngã ở trong thức. Vị ấy sống với ám ảnh: "Thức là ta, thức là của ta." Trong khi sống như vậy, thức biến hoại, đổi khác. Do thức biến hoại, đổi khác, nên vị ấy khởi lên sầu, bi, khổ, ưu, não.

Như vậy, này gia chủ, là thân bệnh và tâm cũng bệnh.

Thế nào, này gia chủ, là thân bệnh nhưng tâm không bệnh? Ở đây, này gia chủ, vị đa văn thánh đệ tử hiểu rõ các bậc thánh, thuần thục pháp của các bậc thánh, tu tập pháp của các bậc thánh, hiểu rõ các bậc chân nhân, thuần thục pháp của các bậc chân nhân, tu tập pháp của các bậc chân nhân, không quán sắc như là tự ngã, hay tự ngã như là có sắc, hay sắc ở trong tự ngã, hay tự ngã ở trong sắc. [4] Vị ấy sống không bị ám ảnh: "Sắc là ta, sắc là của ta." Trong khi sống như vậy, sắc biến hoại, đổi khác. Khi sắc biến hoại, đổi khác, vị ấy không khởi lên sầu, bi, khổ, ưu, não.

Vị ấy không quán thọ như là tự ngã, hay tự ngã như là có thọ, hay thọ ở trong tự ngã, hay tự ngã ở trong thọ. Vị ấy sống không bị ám ảnh: "Thọ là ta, thọ là của ta." Trong khi sống như vậy, thọ biến hoại, đổi khác. Khi thọ biến hoại, đổi khác, vị ấy không khởi lên sầu, bi, khổ, ưu, não.

Vị ấy không quán tưởng như là tự ngã, hay tự ngã như là có tưởng, hay tưởng ở trong tự ngã, hay tự ngã ở trong tưởng. Vị ấy không bị ám ảnh: "Tưởng là ta, tưởng là của ta". Trong khi sống như vậy, tưởng biến hoại, đổi khác. Khi tưởng biến hoại, đổi khác, vị ấy không khởi lên sầu, bi, khổ, ưu, não.

Vị ấy không quán các hành như là tự ngã, hay tự ngã như là có hành, hay các hành ở trong tự ngã, hay tự ngã ở trong các hành. Vị ấy sống không bị ám ảnh: "Các hành là ta, các hành là của ta." Trong khi sống như vậy, các hành biến hoại, đổi khác. Khi các hành biến hoại, đổi khác, vị ấy không khởi lên sầu, bi, khổ, ưu, não.

Vị ấy không quán thức như là tự ngã, hay tự ngã như là có thức, hay thức ở trong tự ngã, hay tự ngã ở trong thức. Vị ấy sống không bị ám ảnh: "Thức là ta, thức là của ta." Trong khi sống như vậy, thức biến hoại, đổi khác. Khi thức biến hoại, đổi khác, vị ấy không khởi lên sầu, bi, khổ, ưu, não.

Như vậy, này gia chủ, là thân bệnh nhưng tâm không bệnh.

Tôn giả Sāriputta thuyết như vậy, gia chủ Nakulapitā hoan hỷ, tín thọ lời Tôn giả Sāriputta thuyết.

GHI CHÚ:

[1] Xứ Bhaggā là một vùng giữa thành phố Vesāli và Sāvatthi, với kinh đô là Suṃsumāragira. Ngoại thành có khu rừng Bhesakaḷā trong đó có khu vườn nai. Ông bà Nakula có nhà ở gần đó. Gọi là Suṃsumāragira vì khi kinh đô được thành lập, người ta nghe tiếng cá sấu (sumsumāra) ở một hồ lớn trong vùng. Bản Việt dịch của Hòa thượng Minh Châu dùng từ “núi Cá Sấu” (suṃsumāra: cá sấu + gira: núi), có lẽ dựa theo bản Hán dịch.

[2] Nakulapitā (cha Nakula) và Nakulamātā (mẹ Nakula) là hai đệ tử cư sĩ của Đức Phật, được Ngài khen là những vị nói chuyện thân mật nhất (AN 1.14). Theo chú giải, ông bà đã từng là cha mẹ của ngài Bồ-tát trong nhiều kiếp trước.

[3] Đây là 20 loại thân kiến (sakkāyadiṭṭhi), tạo ra bởi 4 loại ý tưởng về ngã trong 5 uẩn (4 x 5 = 20). Thân kiến nầy là một trong ba kiết sử cần phải diệt trừ để đắc quả Dự lưu.

[4] Đây là công thức chung cho các vị đệ tử đắc quả Dự lưu, diệt trừ ba hạ phần kiết sử: thân kiến, hoài nghi, và giới lễ nghi thủ.

– Hòa thượng Thích Minh Châu dịch Việt
(Bình Anson hiệu đính, 04/05/2017)

Tạp A-hàm
TRƯỞNG GIẢ NA-CÂU-LA (SA 107)

Tôi nghe như vầy: Một thời, Phật ở trong rừng sâu Lộc dã, tại núi Thiết-thủ-bà-la, thuộc nước Bà-kỳ. [1] Bấy giờ có trưởng giả Na-câu-la [2] đã một trăm hai mươi tuổi, già nua, các căn suy nhược, yếu đuối, bệnh khổ mà vẫn muốn diện kiến Đức Thế Tôn, cùng các tỳ-khưu thân quen đáng kính trước đây. Ông đến chỗ Phật, đảnh lễ dưới chân, rồi lui ngồi sang một bên, bạch Phật:

– Bạch Thế Tôn, nay con đã già nua, yếu đuối, bệnh khổ, tự gắng sức đến yết kiến Đức Thế Tôn cùng các vị tỳ-khưu thân quen đáng kính trước đây. Xin Đức Thế Tôn vì con mà nói pháp khiến cho con luôn luôn được an lạc.

Bấy giờ, Đức Thế Tôn bảo gia chủ Na-câu-la:

– Lành thay! Gia chủ, thật sự ông đã già nua, các căn suy nhược, yếu đuối bệnh hoạn, mà có thể tự mình đến diện kiến Như Lai cùng các tỳ-khưu thân quen đáng kính khác. Gia chủ nên biết, ở nơi thân khổ hoạn này mà tu học thân không khổ hoạn.

Bấy giờ, Đức Thế Tôn vì gia chủ Na-câu-la, khai mở, chỉ dạy, soi sáng, làm cho hoan hỷ [3] rồi ngồi im lặng. Sau khi gia chủ Na-câu-la nghe những gì Đức Phật đã dạy, tùy hỷ vui mừng, lễ Phật mà lui.

Lúc ấy, Tôn giả Xá-lợi-phất đang ngồi dưới một bóng cây cách Phật không xa. Gia chủ Na-câu-la đến chỗ Tôn giả Xá-lợi-phất, đảnh lễ dưới chân, rồi lui ngồi sang một bên. Tôn giả Xá-lợi-phất hỏi gia chủ:

– Hiện tại các căn của gia chủ vui vẻ, nhan sắc sáng tươi, có phải đã nghe pháp sâu xa từ nơi Thế Tôn rồi chăng?

Gia chủ Na-câu-la bạch ngài Xá-lợi-phất:

– Hôm nay Đức Thế Tôn vì con mà nói pháp, khai mở, chỉ dạy, soi sáng, làm cho hoan hỷ; vì nước pháp cam lộ rưới vào thân tâm con, cho nên nay các căn của con vui vẻ, nhan sắc sáng tươi.

Tôn giả Xá-lợi-phất hỏi gia chủ:

– Đức Thế Tôn đã vì ông nói những pháp gì, khai mở, chỉ dạy, soi sáng, làm cho hoan hỷ, nhuần thắm nước cam lộ?

Gia chủ Na-câu-la bạch ngài Xá-lợi-phất:

– Con đến chỗ Thế Tôn, bạch Thế Tôn rằng: ‘Con đã già nua, yếu đuối, khổ hoạn, tự con đến diện kiến Đức Thế Tôn cùng các tỳ-khưu thân quen đáng kính.’ Đức Phật bảo con: ‘Lành thay! Gia chủ, thật sự ông đã già nua, các căn suy nhược, yếu đuối bệnh hoạn, mà có thể tự mình đến diện kiến Như Lai cùng các tỳ-khưu thân quen đáng kính khác. Gia chủ nên biết, ở nơi thân khổ hoạn này mà tu học thân không khổ hoạn.’ Đức Thế Tôn đã vì con nói pháp như vậy, khai mở, chỉ dạy, soi sáng, làm cho hoan hỷ, nhuần thấm nước cam lộ.

Tôn giả Xá-lợi-phất hỏi gia chủ:

– Vừa rồi sao ông không hỏi lại Đức Thế Tôn, thế nào là thân bị bệnh khổ và tâm bị bệnh khổ? Thế nào là thân bị bệnh khổ nhưng tâm không bị bệnh khổ?”

Gia chủ đáp:

– Vì lý do này nên con đến gặp Tôn giả, xin vì con nói tóm lược pháp yếu.

Tôn giả Xá-lợi-phất bảo gia chủ:

– Lành thay! Gia chủ, nay ông hãy lắng nghe, tôi sẽ vì ông mà nói. Kẻ phàm phu ngu si không học, không biết như thật về sự tập khởi của sắc, sự diệt tận của sắc, sự tai hại của sắc, vị ngọt của sắc, sự xuất ly sắc. Vì không biết như thật nên ái lạc sắc, nói rằng sắc là ngã, là ngã sở, rồi chấp thủ, nhiếp thủ. Khi sắc này hoặc bị hư hoại, hoặc bị biến đổi, tâm cũng tùy theo mà biến chuyển, khổ não liền sinh. Khi khổ não đã sinh thì phát sinh sợ hãi, chướng ngại, tiếc nuối, lo nghĩ, buồn khổ, tham luyến. Đối với thọ, tưởng, hành, thức cũng như thế. Đó gọi là bệnh khổ của thân và tâm.

Thế nào là thân bị bệnh khổ mà tâm không bị bệnh khổ? Đa văn thánh đệ tử biết như thật về sự tập khởi của sắc, về sự diệt tận của sắc, về vị ngọt của sắc, về sự tai hại của sắc, về xuất ly của sắc. Khi đã biết như thật rồi thì không sinh ra ái lạc, thấy sắc là ngã, hay ngã sở. Khi sắc này hoặc bị hư hoại, hoặc bị biến đổi, tâm cũng không thay đổi theo để sinh ra khổ não. Khi tâm không thay đổi theo để sinh ra khổ não thì không sợ hãi, chướng ngại, tiếc nuối, lo nghĩ, buồn khổ, tham luyến. Đối với thọ, tưởng, hành, thức cũng như thế. Đó gọi là thân bị bệnh khổ nhưng tâm không bị bệnh khổ.

Khi Tôn giả Xá-lợi-phất nói pháp này, gia chủ Na-câu-la đạt được mắt pháp trong sạch. [4] Bấy giờ, gia chủ Na-câu-la thấy pháp, đắc pháp, biết pháp, thâm nhập pháp, vượt qua được mọi sự hồ nghi mà không do ai khác, ở trong chánh pháp tâm đạt được vô sở úy, rồi từ chỗ ngồi đứng dậy sửa lại y phục, chắp tay bạch Tôn giả Xá-lợi-phất:

– Con đã vượt qua, đã được độ thoát. Nay con xin nương về Tam bảo Phật, Pháp, Tăng, làm người Ưu-bà-tắc, xin ngài chứng biết cho con. Nay con xin nguyện suốt đời nương về Tam bảo.

Sau khi gia chủ Na-câu-la đã nghe những gì Tôn giả Xá-lợi-phất nói, rồi tùy hỷ hoan hỷ, làm lễ ra đi.

GHI CHÚ:

[1] Thiết-thủ-bà-la sơn Lộc dã thâm lâm 設首婆羅山鹿野深林.Pāli: Susuṃmāragira Bhesakalāvana Migadāya, trong núi Cá sấu, rừng Kinh sợ, chỗ nuôi hươu.
Bà-kỳ quốc 婆祇國. Pāli: Bhaggesu, ở giữa những người Bhagga.

[2] Na-câu-la trưởng giả 那拘羅長者. Pāli: Nakulapitā gahapati, gia chủ, cha Nakula. Bài kinh nầy thêm chi tiết lúc đó ông được 120 tuổi.

[3] Thị, giáo, chiếu, hỷ, 示教照喜 tức Thị, giáo, lợi, hỷ 示教和喜: thứ tự thuyết pháp của Phật.

[4] dhammacakkhu: pháp nhãn. Vị mở pháp nhãn là vị đắc quả Dự lưu.

– Thượng tọa Thích Đức Thắng dịch
(Bình Anson hiệu đính, 04/05/2017)

Tăng nhất A-hàm
TRƯỞNG GIẢ NA-ƯU-LA-CÔNG (EA 13.4)

Tôi nghe như vầy: Một thời đức Phật trú tại vườn Nai trong rừng Quỷ, núi Thi-mục-ma-la, nước Bạt-kỳ.[1] Bấy giờ, gia chủ Na-ưu-la Công [2] đi đến chỗ Thế Tôn, đảnh lễ sát chân, ngồi lui qua một bên. Giây lát ông rời khỏi chỗ ngồi, bạch Thế Tôn rằng:

– Tuổi con ngày đã suy yếu, lại mang tật bệnh, có nhiều điều ưu não. Nguyện xin Thế Tôn tùy thời dạy dỗ khiến cho chúng sinh được lâu dài an ổn.

Bấy giờ, Thế Tôn bảo gia chủ rằng:

– Thật vậy, trưởng giả. Thân này có nhiều lo sợ, đau đớn, nào đáng để cậy nương. Nó chỉ có lớp da mỏng bao phủ lên. Trưởng giả nên biết, ai ỷ tựa vào thân này, để có thể thấy được cái vui trong chốc lát, đó là tâm niệm của kẻ ngu, chứ không phải là điều quí của người trí. Cho nên, này trưởng giả, dù thân có bệnh nhưng không để tâm bệnh. Như vậy, này trưởng giả, hãy học điều này.

Trưởng giả sau khi nghe Phật nói những điều này, từ chỗ ngồi đứng dậy, làm lễ sát chân Thế Tôn, rồi ra về.

Bấy giờ, trưởng giả lại tự nghĩ: “Nay ta có thể đến chỗ Tôn giả Xá-lợi-phất để hỏi nghĩa này.” Lúc đó, Xá-lợi-phất đang ngồi dưới gốc cây cách đó không xa. Na-ưu-la đến chỗ Xá-lợi-phất, đảnh lễ sát chân, rồi ngồi sang một bên. Xá-lợi-phất hỏi trưởng giả:

– Hôm nay, trưởng giả nhan sắc tươi vui, các căn tịch tĩnh, ắt có lý do. Này trưởng giả, chắc ông đã nghe pháp từ Phật phải không?

Lúc đó, trưởng giả bạch Xá-lợi-phất rằng:

– Bạch Tôn giả Xá-lợi-phất, làm sao mặt mày con không tươi vui được? Vì sao vậy? Vì con đã được Thế Tôn đem pháp cam lồ tưới rót vào lòng.

Trưởng giả thưa tiếp:

– Bạch Tôn giả Xá-lợi-phất, con đến chỗ Thế Tôn, đảnh lễ sát chân, rồi ngồi sang một bên. Lúc ấy con bạch Thế Tôn rằng: ‘Tuổi con ngày đã suy yếu, lại mang tật bệnh, có nhiều điều ưu não. Nguyện xin Thế Tôn tùy thời dạy dỗ khiến cho chúng sinh được lâu dài an ổn.’ Lúc ấy, Thế Tôn liền bảo con rằng: ‘Thật vậy, Trưởng giả. Thân này có nhiều lo sợ, đau đớn, nào đáng để cậy nương. Nó chỉ có lớp da mỏng bao phủ lên. Trưởng giả nên biết, ai ỷ tựa vào thân này, để có thể thấy được cái vui trong chốc lát, đó là tâm niệm của kẻ ngu, chứ không phải là điều quí của người trí. Cho nên, này trưởng giả, dù thân có bệnh nhưng không để tâm bệnh. Như vậy, này trưởng giả, hãy học điều này.’ Thế Tôn đem pháp cam lồ này tưới rót vào lòng con.

Xá-lợi-phất nói:

– Tại sao trưởng giả không hỏi thêm Như Lai nghĩa này? Thế nào là thân có bệnh và tâm cũng bệnh? Thế nào là thân có bệnh nhưng tâm không bệnh?

Trưởng giả bạch Xá-lợi-phất rằng:

– Đúng là con đã không đem việc này hỏi thêm Thế Tôn, thân có bệnh và tâm cũng bệnh, thân có bệnh nhưng tâm không bệnh. Tôn giả Xá-lợi-phất, chắc ngài biết việc này, mong phân biệt đầy đủ.

Xá-lợi-phất nói:

– Hãy lắng nghe, lắng nghe và suy nghĩ kỹ. Tôi sẽ vì ông mà diễn rộng nghĩa này.

Trưởng giả đáp:

– Xin vâng.

Xá-lợi-phất bảo Trưởng giả:

– Này trưởng giả, người phàm phu không gặp thánh nhân, không lãnh thọ thánh giáo, không theo lời giáo huấn, cũng không gặp thiện tri thức, không theo hầu thiện tri thức; nên chúng chấp sắc là ngã; sắc là của ngã, ngã là của sắc; trong sắc có ngã, trong ngã có sắc. Sắc kia, sắc ta hội họp một chỗ. Sắc kia, sắc ta hội họp một chỗ rồi sắc bị bại hoại, dời chuyển không dừng, do đó sinh khởi sầu lo, khổ não. Chúng chấp thọ … chấp tưởng … chấp hành … chấp thức là ngã, thức là của ngã, ngã là của thức; trong thức có ngã, trong ngã có thức. Thức kia, thức ta hội họp một chỗ. Thức kia, thức ta hội họp một chỗ rồi thức bị bại hoại, dời chuyển không dừng, do đó sinh khởi sầu lo, khổ não. Như vậy, này trưởng giả, thân có bệnh và tâm cũng có bệnh.

Trưởng giả hỏi Xá-lợi-phất:

– Thế nào là thân có bệnh nhưng tâm không bệnh?

Xá-lợi-phất nói:

– Trưởng giả, ở đây đệ tử hiền thánh thừa sự thánh hiền, tu hành cấm pháp, cùng theo hầu thiện tri thức, gần gũi thiện tri thức. Vị ấy không thấy sắc là ngã; không thấy sắc là của ngã, ngã là của sắc; không thấy trong sắc có ngã, trong ngã có sắc. Sắc kia, sắc ta hội họp một chỗ. Sắc kia, sắc ta hội họp một chỗ rồi sắc bị bại hoại, dời chuyển không dừng, nhưng không sinh khởi sầu lo, khổ não. Vị ấy không thấy thọ … tưởng … hành … không thấy thức là ngã; không thấy thức là của ngã, ngã là của thức; không thấy trong thức có ngã, trong ngã có thức. Thức kia, thức ta hội họp một chỗ. Thức kia, thức ta hội họp một chỗ rồi thức bị bại hoại, dời chuyển không dừng, nhưng không sinh khởi sầu lo, khổ não. Như vậy, này trưởng giả, thân có bệnh nhưng tâm không bệnh.

Như vậy, này trưởng giả, nên tu tập như thế, quên thân trừ tâm, cũng không nhiễm đắm. Này trưởng giả, hãy học điều đó.

Na-ưu-la Công sau khi nghe những gì Xá-lợi-phất nói, hoan hỷ phụng hành.

– Thượng tọa Thích Đức Thắng dịch
(Bình Anson hiệu đính, 04/05/2017)

GHI CHÚ:

[1] Quỷ lâm Lộc viên 鬼林鹿園. T99: Lộc dã thâm lâm 鹿野深林. Pāli: Bhesakaḷāvane migadāya.
Thi-mục-ma-la 尸牧摩羅. T99: Thiết-thủ-bà-la 設首婆羅. Pāli: Susumāragira.
Bạt-kỳ 拔祇; T99: Bà-kỳ 婆祇. Pāli: Bhagga.

[2] Na-ưu-la Công 那憂羅公. Ông của Na-ưu-la (có lẽ có nhầm lẫn trong bản Hán dịch, đúng ra phải là cha của Na-ưu-la, Na-ưu-la Phụ 那憂羅 父; Pāli: Nakulapitā). T99: Na-câu-la 那拘羅.

* * *